Weerspiegeld in een waterglas - Maurice Gilliams 1900-1982 - Annette Portegies
Een waardige biografie over een gekweld schrijver met een klein maar subliem oeuvre
Opvoeding van Gilliams zou hem zijn leven lang hinderen
Door de uitgebreide beschrijving van de streng katholieke opvoeding thuis en op school valt het niet te ontkennen dat Maurice Gilliams (1900-1982) een overgevoelig mens vol twijfels werd, die zijn leven lang al schrijvend de oorzaken van zijn diep verdriet onderzoekt. Daarover zegt Gilliams zelf: ‘Mijn moeder heeft, buiten haar weet, een ontrafelaar en een zelfkweller van mij gemaakt.’ Ongetwijfeld heeft daaraan bijgedragen dat hij zwaar astmatisch is en aan hevige migraine lijdt
Hij wordt streng katholiek opgevoed. Door zijn moeder vooral aan de hand van de Belgische bisschoppen die de strenge Mechelse Catechismus voorschreven: ‘Het religieuze amalgaam van angst, schaamte, schuld, berouw en boete werd hem vroeg bijgebracht.’ Aldus biograaf Annette Portegies. Zo’n opvoeding zou hem zijn leven lang hinderen.
Titelverklaring
In zijn vroegste jeugdherinnering vertelt hij hoe hij aan de keukentafel zichzelf weerspiegeld ziet in een waterglas en dan in zichzelf de poort naar de verbeelding vindt. Die vaardigheid, vertelt Portegies, werd zijn overlevingsstrategie. Maurice is vernoemd naar Sint-Mauritius, de patroonheilige van het gilde der wapensmeden, als een soort eerbetoon van zijn vader Frans aan het ‘roemrijke’ verleden van de familie. Maar op de prachtige, sterk geposeerde jeugdportretten is een ‘jongske’ te zien, dat helemaal niet vrolijk of roemrijk de wereld in kijkt.
Armand is Elias
In die tijd is hij bevriend met neef Armand Verfaille, vier jaar ouder, en het stoere tegenovergestelde van de angstige Maurice. Deze Armand staat model voor Aloysius, het alter ego van Gilliams en een van de belangrijkste personages uit Elias of het gevecht met de nachtegalen uit 1936, zijn bekendste roman. Gilliams heeft hem vernoemd naar de heilige, die wordt aangeroepen als er onkuise gedachten en seksuele verzoekingen te bevechten zijn.
Misbruik
Dat is de duistere kant van Maurice Gilliams, die misschien ook wel in zijn jeugd is ontstaan. Tijdens opleidingen op internaten (‘brave, begaafde scholier’) was pesten en misbruik schering en inslag, precies zoals die ook door Jeroen Brouwers in Het hout zijn onthuld. Maar deze duistere praktijken bleven in die tijd onbesproken en hulp – thuis of op school – was niet te verwachten. Onder andere buien van diepe neerslachtigheid en destructieve gedachten zijn het gevolg. In zijn roman Elias is dit noodlot van kwetsbare jongens in een streng roomse omgeving verwerkt. Zijn hele leven is hij met zijn erotisch-complexe verlangens in de kast gebleven.
Leven en werk
De Eerste Wereldoorlog ervaart Maurice als een opwindend spel, zelfs als een bommenregen half Antwerpen in de as had gelegd. Meer dan een miljoen Belgen vluchten naar Nederland, onder wie ook de familie Gilliams naar Amsterdam. Zelf zegt hij over die tijd dat elk detail uit zijn werk terug te voeren is op een gebeurtenis in zijn leven. De liefde voor de literatuur is hem aangewaaid door de verduisteringsvoorschriften. Lezen blijft als enig vermaak over en zijn vader laat hem kennismalen met negentiende-eeuwse dichters.
Verdriet
Door de oorlog wordt hij teruggedrongen in zijn eigen verbeeldingswereld en ziet hij zich ‘weerspiegeld in een waterglas’. Terug in Antwerpen studeert hij muziek, musiceert en componeert, schrijft poëzie (die met veel herschrijvingen gepaard gaat), en is altijd ontevreden over zijn werk. Hij is een zichzelf kwellende perfectionist. De omschrijvingen die Portegies hanteert zijn legio: een getormenteerde jongen, fysiek en geestelijk in slechte conditie, uiterst sensitief en depressief. ‘Denkend verdriet lag aan de basis van zijn volwassen schrijverschap.’
Huwelijken
Maurice Gilliams is twee keer getrouwd geweest. Het eerste huwelijk was een catastrofe door de afwijzende houding van echtgenote Gaby Baelemans, die niet toestaat dat Maurice het huwelijk consummeert. Het tweede is met Maria De Raeymaekers. Zij is het die hem in 1980 naar Amsterdam begeleidt voor de uitreiking van de driejaarlijkse Prijs van de Nederlandse Letteren. Even daarvoor heeft koning Boudewijn van België hem in de adelstand verheven. Ook Maurice’ onwettige zoon Jan krijgt zijn plaats in deze biografie.
Kern
Dat zijn natuurlijk onvermijdelijke biografische gegevens, maar Annette Portegies voegt er in haar nawoord aan toe de vraag veel interessanter te vinden waaróm hij al die persoonlijke ervaringen tot fictie heeft gemaakt. Dat antwoord is namelijk de kern van zijn schrijverschap, van zijn sublieme oeuvre. Ik vind dat zij die kern met deze biografie duidelijk, dat wil zeggen met heel veel archiefmateriaal- heeft blootgelegd.
Dick de Scally
Over de auteur
Annette Portegies (1968) studeerde Nederlandse Taal- en Letterkunde en is uitgever.
Annette Portegies – Weerspiegeld in een waterglas – Maurice Gilliams (1900-1982), 440 pagina’s, Atheneum – Polak & Van Gennep, ISBN 978 90 253 1422 4, gebonden, € 34,99, september 2022
