Waar alle wegen ophouden - Sana Valiulina
Een sympathiek blond mannetje
Opgedragen aan de 6 miljoen Sovjet-krijgsgevangenen van WO II
De Amerikanen noemden hem in 1944 een ‘sympathiek, blond mannetje’. En dat was Sansjiar Waliulin ook. Een Rus die eerst een paar jaar noodgedwongen meevocht met het Sovjetleger, daarna krijgsgevangen werd gemaakt door de Duitsers en in Normandië tewerkgesteld en die daarna samen met een kameraad wist te ontsnappen en over te lopen naar de Amerikanen die daar in juni ’44 geland waren. Maar bovendien was hij de vader van schrijfster Sana Valiulina, die nu een boek aan hem en aan de zes miljoen andere Sovjetkrijgsgevangenen gewijd heeft.
Over de auteur
Sana Valiulina werd in 1964 geboren in Talinn (Estland). Zij studeerde in Moskou Noorse Taal en Letterkunde. Sinds 1989 woont ze in Nederland. Haar eerste roman was Het kruis, later volgden onder meer Didar en Faroek (genomineerd voor de Libris Literatuurprijs 2006), Kinderen van Brezjnev (nominatie Opzij Literatuurprijs 2014) en Winterse buien (winnaar Jan Hanlo Essayprijs 2016). In de zomer van 2024 was zij te zien in het VPRO-programma Zomergasten waar zij werd geïnterviewd door Jelle Brandt Corstius.
Gruwelijke feiten
Het is geen boek dat je in een adem achter elkaar uitleest, beslist niet. Dat ligt deels aan de immense hoeveelheid informatie die Valiulina over haar lezers uitstort en die je moet verwerken. Maar heel vaak ook moet je het, na de zoveelste opsomming van gruwelijke feiten, even wegleggen, even tot jezelf komen, even proberen al die wreedheden van je netvlies af te krijgen.
Lieve man
Dat beseft Valiulina zelf ook terdege en zij doorvlecht haar verhaal met de herinneringen die zij zelf aan haar vader heeft: een lieve man, klein (niet groter dan Napoleon), blond en ondernemend. Geboren op 16 juli 1922 in een ziekenhuis in Moskou (op de gang omdat bevallingen van arbeiders niet in behandeling werden genomen), maar op zijn geboorteaangifte in het dorp Aktoekovo, waar zijn ouders woonden, staat 16 augustus. Zijn leven lang liever een Leeuw dan een Kreeft.
Wandeltochten
En zo leefde hij ook. Zijn dochter Sana herinnert zich de vele tochten die ze samen maakten, als hij weer eens het graf van een beroemde dichter wilde bezoeken, of een hoog in de bergen gelegen proefstation of de Mona Lisa die twee maanden lang in een museum in Rusland hing. Dapper draafde ze als kind op haar kleine beentjes achter hem aan.
Pas na zijn dood in 1999, toen zij zijn dagboeken en andere geschriften erfde, begon zij zich te verdiepen in zijn leven. Een leven dat op veel momenten door toevalligheden en ondanks alle ellende soms ook een zekere mate van mazzel gekenmerkt werd.
Krijgsgevangene
In 1941 opgeroepen voor het Sovjet-leger, gevochten aan het front, door de Duitsers krijgsgevangen gemaakt en tewerkgesteld in Normandië, met nergens op gebaseerde lef daar samen met een vriend ontsnapt en in de armen van de Amerikanen gelopen. Die deze twee mannen in Duits uniform vervolgens niet meteen doodschoten, maar meenamen en aanhoorden. Na het einde van de oorlog overgedragen aan de Sovjet-Unie die alle krijgsgevangenen als landverraders beschouwde en tot vele jaren strafkamp veroordeelde. Tijdens zijn gevangenschap door een gelukkig toeval in correspondentie geraakt met een aardige Russische die als kind de oorlog ontvlucht was en al jaren in Estland woonde. De vrouw die, ondanks haar teleurstelling dat haar correspondentievriend zo’n klein, iel mannetje bleek te zijn, toch met hem trouwde en de moeder van Sana Valiulina werd.
Vondst
De zoektocht van Sana Valiulina leverde al heel snel een bijzondere vondst op. In een klein museum in Normandië vond zij in de vitrine bij toeval een exemplaar van het tijdschrift Yank met een foto waarop haar vader met twee Amerikanen stond en waarin zijn verhaal verteld werd.
Maar daarna restte nog altijd het raadsel wat er met hem gebeurd was in het jaar tussen het moment dat hij zich bij de Amerikanen voegde en de dag waarop hij terugkeerde in Rusland en tot tien jaar dwangarbeid veroordeeld werd. Ook dat heeft Valiulina uitputtend onderzocht en met resultaat.
Operatie Mamba
Zij ontdekte dat haar vader betrokken was geweest bij Operatie Mamba, een gezamenlijk sabotageproject van de Sovjets en de Engelsen. Toen door de opmars van de Geallieerden dit project zijn noodzaak verloor, werden alle betrokken Russen teruggestuurd naar hun vaderland, hoewel zij wisten dat hun daar mogelijk de doodstraf wachtte.
Het is veel, heel veel wat Valiulina boven tafel wist te krijgen. Eigenlijk iets te veel. Op sommige momenten had de schrijfster zich wellicht beter enigszins kunnen beperken, om zo de rode draad in het boek niet kwijt te raken. Regelmatig duizelt het de niet al te goed in de Tweede Wereldoorlog ingevoerde lezer door al die feiten, jaartallen, namen. Maar het is goed dat met dit boek het bijna vergeten verhaal van de miljoenen krijgsgevangenen uit de Sovjet-Unie in herinnering geroepen wordt. Toch zijn het vooral de meer persoonlijke, liefdevolle herinneringen van een dochter aan haar vader die je bijblijven.
Sonja de Jong
Sana Valiulina – Waar alle wegen ophouden, Prometheus, ISBN 978 90 446 5068 6, 312 pagina’s, € 24,99, november 2024.
