Waanzin - Lionel Shriver
Grappig en angstaanjagend tegelijk
Wat gebeurt er al iedereen geacht wordt even intelligent te zijn
De Amerikaanse Lionel Shriver schept er een satanisch genoegen in om in haar romans heilige huisjes onderuit te halen en ethische dilemma’s op het bord van haar lezers te leggen. Zo schreef ze eerder onder meer al over de vraag wat het voor ouders betekent als je kind op school een massa-bloedbad aanricht. (We moeten het even over Kevin hebben). En over de (on)wenselijkheid van vrijwillige dan wel verplichte euthanasie op oudere leeftijd (Tot de dood ons scheidt).
Dom
In haar nieuwe roman Waanzin neemt ze een op het eerste gezicht niet zo vreselijk schokkend dilemma onder de loep: mogen we nog wel zeggen dat iemand slim of dom is of moeten we ervan uitgaan dat iedereen even slim is en dat op zijn of haar geheel eigen wijze tot uitdrukking brengt? Niet zo schokkend, zei u? Vergeet het maar. Onder de hand van Shriver loopt het uit op een gruwelijk scenario dat de complete Westerse wereld ontwricht.
Over de auteur
Lionel Shriver (1957) is een Amerikaanse journaliste en schrijfster die jaren in Engeland woonde en sinds kort in Portugal. Ze publiceerde haar eerste roman in 1987, maar had daarmee, net als met de daaropvolgende vijf romans, amper of geen succes. In 2003 brak zij echter internationaal door met de megaseller We moeten het even over Kevin hebben. In haar boeken zoekt zij graag op ironische wijze de controverse op. Al haar boeken hebben een maatschappijkritisch thema.
Jehova’s Getuigen
Hoofdpersoon Pearson Converse heeft zich als puber met veel pijn en moeite ontworsteld aan het milieu van Jehova’s Getuigen waarbinnen zij opgroeide. Zij is – wellicht mede daardoor – een strijdbare vrouw geworden die haar eigen keuzes maakt en daar ook voor staat. Rond haar dertigste besluit ze bewust ongehuwde moeder te worden door middel van kunstmatige inseminatie. Zorgvuldig kiest ze daarvoor een donor met een zeer hoog IQ en krijgt een zoon die ze Darwin noemt. Een kleine drie jaar later gebruikt ze het nog resterende sperma van dezelfde donor om een dochter, Zanzibar, te krijgen. Als ze enkele jaren later met boomchirurg Wade gaat samenwonen, besluiten ze tot een derde kind, dit keer met Wade als verwekker.
Kloof
Al snel blijkt er een enorme kloof tussen de hyperintelligente Darwin en Zanzibar enerzijds en de speelse en buitengewoon eigenwijze kleine Lucy, die niet eens wil leren lezen. Maar naarmate de kinderen opgroeien, neemt in de maatschappij hand over hand het idee van en de discussie over GG: Geestelijke Gelijkwaardigheid toe. Uitgangspunt: Er bestaan geen slimme of minder slimme mensen, iedereen heeft dezelfde hersencapaciteiten, en iedereen geeft daar op zijn eigen unieke wijze uiting aan.
Dogma
Wat begint als een taalkundige discussie ontpopt zich steeds meer tot een dogma en tegen de tijd dat de kleine Lucy vijf is, zijn woorden als stom en slim absoluut verboden, wordt een kind van school verwijderd als het een ander kind behulpzaam aanbiedt om te helpen bij het maken van een mandje van ijslollystokjes (want daarmee geeft het te kennen het mandje van de ander inferieur te vinden aan het eigen mandje) en wordt iedereen die dat wil zonder toelatingseisen toegelaten op universiteiten, met vooraf al de garantie dat na enkele jaren het diploma volgt, ook voor wie nooit ook maar een minuut aan zijn studie besteed heeft.
Minder slim
Als Pearson op een dag tegen Darwin en Zanzibar zegt dat ze hun zusje Lucy, inmiddels zeven en nog altijd niet in staat of bereid tot lezen of rekenen, niet te hard moeten vallen omdat Lucy gewoon wat minder slim is, hoort de kleine dat en doet onmiddellijk aangifte bij de juf. Amper kunnen Pearson en Wade voorkomen dat ze uit de ouderlijke macht ontzet worden en alle drie de kinderen moeten afstaan aan pleegouders.
Gruwelijk mis
Het kan niet uitblijven dat steeds meer dingen, zowel binnen het gezin van Pearson als in de maatschappij daarbuiten gruwelijk mis beginnen te lopen. Artsen die hun doktersbul hebben gekregen zonder ooit ook maar even in de boeken te kijken, opereren met dramatische gevolgen, docenten geven les terwijl ze zelf amper kunnen lezen of schrijven, politici nemen zonder enige benul besluiten met immense gevolgen.
Sadistisch plezier
Het is een thema dat Shriver volledig toevertrouwd is. Zonder zich te laten beïnvloeden door enige nuancering weet ze met haast sadistisch plezier de gruwelen te schetsen van een maatschappij die geen enkele ruimte meer biedt voor reflectie. Terwijl mensen die wisten wat ze deden op grote schaal werden vervangen door mensen die dat niet wisten, leken sociale rechtvaardigheid en ongerichte wraak steeds meer door elkaar te gaan lopen.
Het boek leest daardoor als een rollercoaster van gebeurtenissen die je tegelijk aan het lachen als het huilen maken.
En, vilein als ze is, situeert Shriver haar boek in de jaren 2010 tot 2027, alsof ze wil duidelijk maken dat het proces van debilisering allang begonnen is.
Sonja de Jong
Lionel Shriver – Waanzin (Oorspronkelijke titel: Mania, uitgave Harper Collins New York). Vertaald uit het Engels door Karina van Santen en Marian van der Ster. UItgeverij Atlas Contact, 383 pagina’s, ISBN 978 90 254 7568 0, € 24,99, mei 2024.
