Vrijuit - Iris de Graaf
Over Rusland en de liefde voor een land die niet wederzijds bleek te zijn. Journalist zijn in Rusland wordt steeds penibeler
Iris de Graaf doet openhartig verslag van haar journalistieke werk bij de NOS
Als je oma Jekaterina ‘Katja’ Jemeljanova heet en ze is afkomstig uit dorpje Katenjovka, vlakbij de Zuid-Russische stad Belgorod, niet ver van de Oekraïense stad Charkiv moet je wel gebiologeerd zijn door je afkomst. Oma Katja is daar geboren op 12 mei 1923. Vanuit Moskou is het acht uur rijden op Autoweg Nummer 1. Oma Katja was altijd in de weer met eten en drinken toen ze met opa Geert in Leeuwarden woonde, vertelt Iris de Graaf over haar oma. Het meest befaamd waren haar chocolaadjes met prachtige wikkels eromheen van de beroemde chocoladefabriek Krasny Oktjabt met rode en gouden versieringen. Er stonden beren op of paleizen. Toen Iris tien was ontdekte ze een cursus Russisch van haar moeder op zolder. Al op haar dertiende wandelde ze voor het eerst op het Rode Plein. Wat ik pas op mijn 56ste deed met Peter d’Hamecourt in 2006, de dag na de presentatie van zijn boek Moskou is een gekkenhuis op de Nederlandse ambassade. Iris wisselt haar indrukken van de Russische hoofdstad af met verhalen over het leven van haar oma Katja.
Bureau Moskou
Toen ze haar woordenschat Russisch overnam, en geprezen werd, ging ze verder met een studie Russisch, waardoor ze uiteindelijk belandde in Moskou als correspondent voor de NOS. Hoewel ze al in 2020 benoemd werd tot correspondent als opvolger van David Jan Godfroid ging ze door corona pas begin 2021 op bureau Moskou werken met producer Irina en cameraman Faik. Oppositieleider Aleksej Navalny was anderhalve week eerder dan Irisa teruggevlogen naar Moskou, waar hij direct werd gearresteerd. Wist Iris in die begintijd wel iets van de twintig jaar die Peter d’Hamecourt in de hoofdstad had doorgebracht voor NOS en AD? Hij schreef tien boeken over Rusland. Peter deed tv en Geert Groot Koerkamp, zijn trouwe rechterhand radio. Nu doet Geert weer tv, aangezien Iris definitief terug is in Nederland.
De Dag van de Verdedigers van het Vaderland
Maar als op 23 februari 2022 nog de Dag van de Verdedigers van het Vaderland gevierd wordt in Rusland, voelt Iris al dat er iets in de lucht hangt. Temeer daar leiders van de rebellenregio’s Loehansk en Donetsk Poetin officieel gevraagd hebben op die dag om ze te helpen in de strijd tegen ‘Oekraïense agressie’ hoeft hij niet lang na te denken. Als Iris nog tot vier uur Moskou-tijd stand by is en collega Geert het dan om zes uur overneemt, kan ze nog even uitslapen tot twaalf uur. Maar daar komt niets van in, want op 24 februari is het duidelijk dat Poetin ‘speciale operatie’ in Oekraïne al begonnen is. Iris heeft honderden gemiste oproepen, pushmeldingen en appjes. Irina maakt haar wakker. ‘Borstel je haar en doe wat mascara op. Je moet over tien minuten live. Het is oorlog.’ Wat niemand zag aankomen is toch gebeurd.
Over de auteur
Iris de Graaf (Leeuwarden, 1991) is presentator van het NOS Journaal. Reeds eerder werkte ze als verslaggever voor onder andere NOS-Stories. NOS op 3 en op de buitenlandredactie. Ze studeerde slavistiek en journalistiek en in 2020 werd ze Rusland-correspondent voor de NOS, maar kon pas begin 2021 met haar werk in Moskou beginnen. In 2022 werd Iris door Harper’s Bazaar verkozen tot Woman of the Year en uitgeroepen tot Taalstaatmeester. Vrijuit is haar eerste boek.
Om de coronatijd door te komen laat ze zich vaccineren met Spoetnik-V, leert het nachtleven van Moskou kennen, viert haar dertigste verjaardag met vrienden en besluit om alle belangrijke zaken digitaal vast te leggen. Zodat ze daarop kan terugvallen. Van sport en doping tot cybercriminaliteit, vergiftigingen, desinformatie, religie, Sovjetinformatie tot en met de relaties met China, Iran en Afrikaanse landen. Zodat ze een thematische encyclopedie had waarop ze kon terugvallen.
Begint te kriebelen
Tweeëneenhalve week na 24 februari stelt de NOS voor dat ze terugkomt als Rusland de Staat van Beleg uitroept. Via Dubai vliegt Iris terug naar Nederland. Maar zonder producer Irina die in Moskou blijft en de anderen zoals Geert Groot Koerkamp. Het is dan al maart. Ze is welkom bij de NOS en talkshows, maar langzamerhand ebt de belangstelling weg. Maximaal drie maanden houdt ze het in het veilige Nederland uit, maar dan begint het te kriebelen en ze belt de buitenlandchef van de NOS: ‘Ik ga terug.’
Maar het werk in Rusland wordt steeds moeilijker. Mensen zijn minder toegankelijk voor de media, want de repressie stijgt met de dag. Als ze Nikolaj Rybakov en zijn voorganger van Jabloko Grigori Javlillnski interviewen in het Park van de Overwinning moeten ze op hun tellen passen. Zeker met een man in uniform met een keycard om met Pers en Communicatie. Ook als ze later met jongeren praten in het Gorki-Park komt dat hen op een verbod te staan, ze mogen er nooit meer filmen. Russen lijken de verhalen van Oekraïeners niet te geloven wat er allemaal om hen heen gebeurt. Zoals over de gruwelen die Russische soldaten begaan, zoals verkrachtingen, moorden of andere oorlogsmisdaden. Het woord oorlog mag ook niet meer in de mond genomen worden op straffe van gevangenisstraf. Het is een totale politiestaat geworden. Ook kleine protestvormen worden de kop ingedrukt.
Afluisterapparatuur
Via social media krijgt Iris ook de wind van voren. Zo wordt ze ‘Russofobe hoernalist’ of ‘Je zuigt zeker Poetin z’n l*l zodat je je werk kunt blijven doen’. Haar stemming stijgt er niet door, de een vindt haar te anti-Russisch, de ander te pro-Russisch. In het Moskou-kantoor vinden Irina en zij laagjes stof. Dat betekent dat er is geboord. Vermoedelijk zit er afluisterapparatuur in de muur. Dat geeft geen veilig gevoel. Ook de prijzen in de winkels stijgen enorm. Te danken aan de sancties van het Westen. Ze vliegt even over naar Nederland waar ze tot ’Woman of the Year’ wordt gehuldigd door het blad Harpers Bazaar en ze als model wordt opgetuigd met een ketting van twee miljoen (voor de foto). Ze neemt de prijs in ontvangst in de Posthoornkerk in Amsterdam op een podium, te midden van mensen uit de Nederlandse kunst-. film- en modewereld. En neemt de trofee mee naar Moskou, zodat hij haar in donkere momenten tot steun kan zijn. Zeker op het moment dat op 23 februari, een dag voor een jaar militaire operatie, De Dag van de Verdedigers van het Vaderland wordt gevierd. Haar relatie met vriend L. die ze te weinig ziet, lijkt af te brokkelen. Ze heeft hem in twee jaar tijd maar vier keer gezien.
Tricky
Als de Amerikaanse journalist Evan Gershkovich, net als Iris van Russische afkomst, wordt opgepakt, lijkt het tricky te worden voor iris. Gelukkig is Gershkovich later betrokken bij een personenruil met de VS en komt dus vrij.
De NOS wil niet dat ze terugvliegt naar Moskou als ze kort op Bali verblijft met haar vriend. Ze gaat toch terug om haar vak uit te oefenen. Dan staat een man van MosGaz voor de deur en doorgaans is de afspraak, niet opendoen. De man komt binnen nadat hij zich gelegitimeerd heeft en doet gewoon zijn werk, niets bijzonders. Dan wordt ze gebeld door de veiligheidscoördinator van de NOS. Ze moet dezelfde avond nog terugvliegen naar Nederland. Ze hebben haar nodig voor een speciale uitzending over Bevrijdingsdag en een ticket voor haar geboekt. Als ze gebracht wordt door producer Irina en wat kon gepropt heeft in drie koffers, en daarna bij de douane komt, wordt gevraagd waarom ze weggaat voordat ze haar nieuwe visum heeft opgehaald. Een noodgeval in de familie, zegt ze met een stalen gezicht. Haar paspoort wordt meegenomen en ze weet niet of ze haar zullen doorlaten. Even later krijgt ze haar paspoort terug, het werd dubbelgecheckt, ze wisten niet zeker of ze het echt was.
Noodgeval in familie
Als ze in het toestel van Turkish Airlines zit richting Istanbul lopen twee agenten op haar af en vragen waarom ze haar nieuwe visum niet heeft opgehaald. Ze beweert dat er een noodgeval is bij de familie, haar vader ligt in het ziekenhuis. Een van de twee agenten wenst haar een goede reis toe. Het vliegtuig stijgt op en via Istanbul reist ze door naar Schiphol waar ze de volgende ochtend arriveert en de chef buitenland en veiligheidscoördinator van de NOS haar opwachten. Het bleek dat Iris door de Russische autoriteiten niet langer gezien werd als journalist maar als vijand. Pijnlijk voor haar maar ook voor haar collega’s. Geert Groot Koerkamp neemt waar nu Iris weg is uit Rusland. En na een periode van bezinning is ze presentator geworden van het NOS Journaal. Heeft een nieuwe vriend na L. En is dankbaar dat ze net op tijd uit Rusland terug is gekomen. Dat ze weer vrijuit kan praten. ‘Dat ik weer vrij ben.’
Iris de Graaf – Vrijuit – Over Rusland en de liefde voor een land die niet wederzijds bleek te zijn, 362 pagina’s, Lebowski (onderdeel van Overamstel), ISBN 978 90 488 7378 4, € 23,99, februari 2025