Vrienden - Hisham Matar
Over vriendschap en de pijn van ballingschap
Zorgvuldig en genuanceerd verhaal over het totalitaire regime in Libië
Op 17 april 1984 vond er voor de Libische ambassade in Londen een protestdemonstratie plaats, protest tegen het feit dat de Libische autoriteiten een aantal studenten had opgepakt en meedogenloos gemarteld en geëxecuteerd. Die demonstratie, die eindigde in een bloedbad, vormt een van de beslissende punten in de nieuwe roman van Hisham Matar, Vrienden. Het is een meeslepend verhaal over vriendschap, ballingschap en onvoorwaardelijke trouw aan je land.
Over de auteur
Hisham Matar (1970) werd geboren in New York waar zijn vader diplomaat voor Libië bij de Verenigde Naties was. Hij groeide afwisselend op in Caïro, Parijs en Tripoli en woont sinds 1986 in Londen. Zijn debuutroman Niemandsland werd in 2006 genomineerd voor de Booker Prize. Daarna volgden Anatomie van een verdwijning en De Terugkeer. Dat laatste boek leverde hem de Pulitzer Prize op. Ook het nu verschenen Vrienden was genomineerd voor de Booker Prize. Matar is activist tegen de totalitaire regimes in het Midden-Oosten en publiceert regelmatig kritische essays.
Vriend
Khaled, de verteller van Vrienden, doet zijn verhaal in de nacht dat hij zijn vriend Hosam in Londen naar het station heeft gebracht, in de wetenschap dat hij hem waarschijnlijk nooit meer zal terugzien. Al lopend van het station naar zijn huis herinnert hij zich de jaren die voorbij zijn. Khaled groeide op in een middenklasse-gezin in Benghazi, een van de grote steden in Libië. Via radio Al Arab, die vanuit Londen uitzendt, hoorde hij, toen 14 jaar oud, in 1981 een kritisch verhaal dat diepe indruk op hem maakt, van een landgenoot die slechts zeven jaar ouder is dan hijzelf. Kort erna werd de journalist die het verhaal voorlas, gevangengenomen en vermoord.
Studenten
Drie jaar later vertrekt Khaled zelf naar Edinburgh waar veel Libische studenten heen gaan. De sfeer in de groep landgenoten is voorzichtig. Iedereen weet dat er ‘draden’ zijn: medestudenten die op last van de Libische autoriteiten verslag uitbrengen van alles wat er in hun omgeving over Libië gezegd wordt. Elk verkeerd woord kan maken dat je familie in Libië opgepakt en gemarteld wordt. En niemand weet wie hij wel of niet kan vertrouwen.
Toch ontstaat er een beginnende vriendschap tussen Mustafa en Khaled.
Jeugdige overmoed
Dan wordt bekend dat een groep studenten in Tripoli na kritiek op het regime van Moamar Khadaffi is opgepakt en vermoord. Een dag later zal er in Londen, onder toeziend oog van de Engelse politie, een demonstratie worden gehouden voor de Libische ambassade. In een opwelling van jeugdige overmoed besluiten Mustafa en Khaled er heen te gaan. Ze weten dat het niet zonder gevaar is, maar beloven elkaar dat ze na een paar minuten al weg zullen gaan. In opperste naïviteit gaan ze eerst nog op zoek naar bivakmutsen om zich te vermommen en vinden die uiteindelijk in een seksshop.
Machinegeweervuur
Op het plein worden ze opgewacht door machinegeweervuur vanuit het raam van de ambassade. Een Engelse politieagente wordt gedood, elf demonstranten, onder wie Khaled en Mustafa raken ernstig gewond en belanden in het ziekenhuis. Het is een keerpunt in hun leven. Terug naar Edinburgh is onmogelijk, omdat de ‘draden’ hen meteen bij de autoriteiten zouden verklikken. Terug naar hun eigen land kan al evenmin, want dat zou zelfmoord betekenen en de ondergang van hun familie. Zelfs elke vorm van contact met het thuisfront is onmogelijk, want kan de familie in gevaar brengen.
Nieuw leven
Khaled bouwt, net als Mustafa, in Londen noodgedwongen zo goed en zo kwaad als het gaat een nieuw leven op. Hij ontmoet door een toeval Hosam, de schrijver wiens verhaal hij ooit via Al Arab hoorde, al evenzeer een man in ballingschap, en er ontwikkelt zich een diepe genegenheid tussen de drie mannen: ’een vriendschap die getekend werd door grote affectie en loyaliteit, maar ook door afwezigheid en wantrouwen, door een krachtige, vanzelfsprekende band, maar ook door een bodemloze stilte, die zelfs als we dicht bij elkaar waren nooit geheel te overbruggen was.’
Revolutie
Als 27 jaar later, tijdens de Arabische Lente van 2011, de revolutie in Libië uitbreekt, staan ze voor de keus: terug naar hun land en meevechten of in Londen blijven. Twee van de drie vertrekken, eentje blijft achter.
Matar schrijft bedachtzaam, zoals ook zijn hoofdpersoon Khaled bedachtzaam is, Vol hartstochtelijke liefde voor zijn land, maar zich ook bewust van de spagaat waarin hij verkeert. ’Ons land ligt te ver in het verleden, zodat onze Britse ervaring er nutteloos is. Wij zijn schimmen, hier en daar. Tenzij we teruggaan. Echt teruggaan, bedoel ik.’
En wat eerder al komt de verteller tot de schrijnende conclusie: ’Later zou blijken dat je wel degelijk zonder je familie kunt leven. Het enige wat je daarvoor hoeft te doen is de dagen doorkomen en dan bouwt de tijd minuut voor minuut steen voor steen een muur.’ Een treffender en bondiger typering van rouw werd niet vaak gegeven.
Sonja de Jong
Hisham Matar: Vrienden. Oorspronkelijk eerder dit jaar gepubliceerd als My friends bij Penguin Books Ltd. Vertaald uit het Engels door Manik Sarkar. Uitg. Meulenhoff, ISBN 978 90 290 9886 1, 428 pagina’s, € 24.99, november 2024
