Vienna - Eva Menasse
Kroniek van een bijzondere familie
Mengeling van tragiek en slapstick
Een steeds opnieuw terugkerend thema in het werk van de Oostenrijkse Eva Menasse is de nawerking van de Tweede Wereldoorlog voor de latere generaties. Zelf half Joods is zij vooral geïntrigeerd door de wijze waarop na de oorlog de Duitsers en Oostenrijkers de Holocaust jarenlang min of meer doodzwegen en in een mix van jovialiteit en verholen antisemitisme omgingen met hun Joodse buren en stadsgenoten.
Debuutroman
Het was het centrale thema in haar bestseller Dunkelblum zwijgt uit 2021, maar ook in haar nu pas vertaalde debuutroman Vienna uit 2005 klinkt dit thema, weliswaar minder nadrukkelijk, maar toch steeds als constante ondertoon door.
Over de auteur
Eva Menasse (1970) studeerde geschiedenis en Duitse literatuur in haar geboortestad Wenen. Zij werkte als journaliste voor de Frankfurter Algemeine Zeitung, maar zegde deze baan begin 21e eeuw op om zich geheel aan het schrijven van romans, verhalen en essays te wijden. Zij publiceerde acht boeken, waarvan er inmiddels vijf in het Nederlands vertaald zijn. Internationaal brak zij pas echt door met haar laatste roman, Dunkelblum zwijgt, uit 2021. De familieroman Vienna was in 2005 haar debuut, maar is pas nu in het Nederlands vertaald. Eva Menasse is een halfzus van de schrijver Robert Menasse.
Joods
Eva Menasse is het kind van een Joodse vader en een niet-Joodse moeder, net zoals ook haar vader dat was. Formeel dus, volgens de regels van het Joodse geloof, niet echt Joods. Maar wie of wat bepaalt of je Joods bent? Het is een vraag die haar haar leven lang al bezighoudt. In Vienna ontrafelt ze in fictievorm haar afkomst en wat die betekend heeft voor de levensloop van haar vader en daardoor ook van haarzelf.
Menasse begint haar verhaal vederlicht en slapstickachtig grappig: ’Mijn vader was een stortbevalling. Hij en een bontmantel werden het slachtoffer van de bridgepassie van mijn grootmoeder die – terwijl de weeën al waren begonnen – koste wat kost het potje wilde afmaken.’
Anschluss
Maar zo vrolijk blijft het niet. Als het jongetje acht jaar is, proclameert Hitler de Anschluss van Oostenrijk bij Duitsland en veel Joodse inwoners van Wenen beseffen dat hun toekomst er niet rooskleurig uitziet. De ouders besluiten daarom hun kinderen naar veilig gebied te sturen. Hun oudste dochter trouwt halsoverkop en vertrekt met haar kersverse man naar Canada, hun oudste zoon belandt in Engeland in een interneringskamp en de jongste, het nakomertje van de stortbevalling, komt in een pleeggezin eveneens in Engeland. Dankzij het feit dat de moeder een katholieke Sudeten-Duitse is, overleven beide ouders de oorlog in Wenen.
Voetballer
Heen en weer springend in de tijd schildert Menasse hun respectievelijke levens. Eenmaal terug in Oostenrijk spreekt de jongste, inmiddels 15 geworden, geen woord Duits meer en herkent zijn eigen ouders niet meer. Hij ontwikkelt zich tot een succesvol voetballer (Hans Menasse – 1930-2022) en heeft daarnaast allerlei handeltjes. De familie breidt zich steeds verder uit en tijdens familiebijeenkomsten is het altijd een dolle boel, waarbij steevast familie-anekdotes worden opgehaald en alles wat pijnlijk is onder het tapijt geschoven wordt. Pas later, in de jaren zeventig en daarna, als de volgende generaties aan het woord zijn, komen de serieuze vragen aan bod: wat heb jij gedaan in de oorlog, wie was goed en wie was fout. Het leidt tot pijnlijke confrontaties.
Zoekende
Hoewel het boek schitterende passages bevat, is het geheel toch wat onevenwichtig. Terwijl het recentere Dunkelblum zwijgt indruk maakte door de ingehouden sfeer en de compositorisch knappe opbouw, is bij Vienna duidelijk te merken dat Menasse nog zoekende is naar haar vertelstem.
Wat ook niet helpt is dat zij de familieleden vrijwel zonder uitzondering niet bij naam noemt, maar hen opvoert als de grootmoeder, de vader, de broer enzovoort. Dat maakt het er, als de familie eenmaal door huwelijken en kinderen flink uitgedijd is, niet eenvoudiger op om te beseffen over wie bepaalde passages gaan.
Details
Het sterkst toont de schrijfster zich in de kleine details. Over haar vader die als baby voortdurend meegesleept wordt naar het koffiehuis waar zijn moeder bridget: ’hij kon eerder bridgen dan praten’. En over zijn karakter: ’Mijn vader had de gewoonte de minder geslaagde dingen in het leven bliksemsnel te vergeten of om te turnen in een geestige anekdote. Over de Engelse pleegmoeder: zij had die snibbige arrogantie die voortkomt uit ergernis over de eigen onzekerheid.’
Het zijn die rake observaties die Vienna zijn charme geven.
Sonja de Jong
Eva Menasse – Vienna, (Oorspronkelijk verschenen onder dezelfde titel Vienna, bij uitgeverij Kiepenheuer & Witsch), vertaald uit het Duits door Annemarie Vlaming, ISBN 978 90 254 7462 1, 384 pagina’s, uitgeverij Atlas Contact, € 24,99, maart 2024
