The Ambassadors - Robert Cooper
Leeswaardig en inspirerend boek
Met veel praktijklessen voor beroepspolitici en academici
Wij leven in een tijd van grote verschuivingen in de wereldwijde machtsverhoudingen. De suprematie van de Westerse liberale democratieën die Fukuyama dacht te beschrijven in The End of History and the Last Man van 1992, vlak na het eind van de Koude oorlog, bestaat niet meer. Deze dominantie maakt steeds meer plaats voor een strijd tussen de waarden van democratie en rechtsstatelijkheid met nieuwe autoritaire en populistische krachten.
Sinds de fenomenale ontwikkeling van China in de laatste dertig jaar zijn de Verenigde Staten niet langer de enige supermacht. Sterker nog, de recente terugtrekking uit Afghanistan door Amerika en zijn NAVO bondgenoten bevestigt de groeiende onmacht van het Westen om democratie en international rechtsorde overeind te houden.
Tegen deze achtergrond is The Ambassadors van de Britse en Europese diplomaat Robert Cooper van grote actuele betekenis. De titel van het boek is enigszins misleidend. Het is geen aaneensluitend verhaal van vijf eeuwen diplomatieke geschiedenis sinds de tijd van Machiavelli.
Het gaat ook niet om de rol die diplomaten spelen in de toepassing van het buitenlands beleid van staten. Veeleer staat centraal een groep van zeer naar achtergrond en oriëntatie uiteenlopende denkers en staatslieden die in verschillende perioden van de geschiedenis een beslissende rol hebben gespeeld bij de vormgeving van beleid en staatsmanschap.
Na Machiavelli, Richelieu en Mazarin van de eerdere tijd, volgde via Talleyrand aan het begin van de 19e-eeuwse post-Napoleontische tijd de periode van Jean Monnet en Henry Kissinger van het midden tot het laatste deel van de vorige eeuw.
Pas na Talleyrand stond de wereld aan het begin van de moderne natiestaat. Toch kan men onze tijd niet goed begrijpen zonder historische kennis van eerdere perioden. Bij alle onderlinge verschillen hadden zij gemeen een goed begrip van wat andere mensen (in het bijzonder hun tegenstanders) bewoog en delen zij een groot voorstellingsvermogen van en visie op de wereld van de toekomst
Heel interessant zijn Cooper’s beschouwingen over de aard en het gebruik van macht. ‘Big powers don’t bluff’ schrijft hij over de aanval van de Sovjet-Unie op Finland als gevolg van het Molotov/ Ribbentrop-pact van 1939. Als zij dat wel doen, zoals president Obama deed met zijn niet uitgevoerde dreiging tegenover Syrië, zijn de gevolgen niet te overzien.
Ook zijn commentaar om in crisissituaties bereid te zijn instructies niet op te volgen, verdient aandacht.
In het enige hoofdstuk over ondergeschikte diplomaten in de buitenlandse dienst van respectievelijk Duitsland en Japan, beschrijft hij hoe zij de levens van talloze joden tijdens de Holocaust hebben gered door aan hun visa te verstrekken ondanks de uitdrukkelijke opdracht dat niet te doen.
Een groot deel van The Ambassadors is gewijd aan het beleid van Amerika na 1945 tegenover Europa en Duitsland in het bijzonder. Voorkomen moest worden dat de V.S. de fouten van na de Eerste Wereldoorlog zou herhalen door een politiek van afzijdigheid en non-participatie. Een grote rol heeft daarbij gespeeld het zogenaamde Long Telegram van George Kennan, groot kenner van Rusland en zijn cultuur en jarenlang adviseur van het State Department.
De aanvankelijke inzet van President Roosevelt en kort na zijn dood van zijn opvolger Truman, was om de nauwe samenwerking met de S.-U. voort te zetten. Maar al heel spoedig bleek dat het Stalin vooral ging om een zo groot mogelijk deel van Centraal- en Oost Europa in te lijven.
Gefrustreerd door het Amerikaanse onbegrip schreef Kennan zijn Long Telegram met een klemmend pleidooi voor een gerichte ‘containment’-politiek om verdere uitbreiding van de macht van de S.U. tegen te gaan. Deze visie is tot 1989 de kern van het Westerse beleid gebleven. Cooper beschrijft het bijzondere belang van deze visie. Grote mogendheden kunnen nooit door derden tot andere gedachten worden gedwongen. Uiteindelijk moeten zij zelf tot het inzicht komen dat een andere koers gewenst is, zoals wat de S.-U betreft gebeurde door de komst van Gorbatsjov. Wellicht is dit een interessante les voor de verhouding tot China in de komende jaren.
Onbekend voor velen is dat Jean Monnet, de inspirator van de Schumanverklaring en de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal van de oorspronkelijke Zes, geleidelijk uitgegroeid tot de huidige Europese Unie van nu 27 lid staten, al tijdens de eerste wereldoorlog zeer nauwe contacten had met leidende Amerikaanse politici.
In het aan hem gewijde hoofdstuk komt duidelijk tot uitdrukking dat de Amerikaanse steun aan het Europese integratieproces van doorslaggevende betekenis is geweest niet alleen voor de economische, maar vooral voor de politieke dimensie van het Europese eenheidsstreven.
Tenslotte een enkel woord over de enige twee kleine Europese landen waaraan Cooper een hoofdstuk wijdt. Wat Denemarken betreft is de vraag van belang waardoor, anders dan in Nederland, zoveel Deense Joden het leven hebben gered tijdens de Duitse bezetting. Coopers analyse is dat de sterke democratische kracht van de Deense samenleving daartoe heeft bijgedragen, gesteund door het leiderschap van de toenmalige premier Scavenius. Joden werden als volwaardige medeburgers gezien en verdienden daarom steun, ook doordat de regering door passief verzet steeds uitstel van Duitse maatregelen wist te bedingen. Tenslotte heeft ook de nabijheid van Zweden met zijn humanitaire tradities als neutraal land in de oorlog ertoe bijgedragen dat vele joden werden gered.
Finland is het enige land dat tijdens de Tweede Wereldoorlog zowel gestreden heeft met Sovjet Unie als met Duitsland. Anders dan Denemarken was Finland in 1939 een jong land, dat pas na de Russische revolutie onafhankelijk was geworden als gevolg van democratische verkiezingen, inclusief vrouwenkiesrecht. De kern van de Finse identiteit is gelegen in de bereidheid om het land te verdedigen, ondanks de grote kans te verliezen. Uiteindelijk heeft dat volgens Cooper het respect van Stalin opgeleverd , waardoor Finland, anders dan de Baltische staten na 1945 zelfstandig is gebleven!
Samenvattend: Cooper heeft een zeer lezenswaardig boek geschreven, inspirerend en met veel praktijk lessen voor beroepspolitici en academici van verschillende achtergrond.
Laurens Jan Brinkhorst
Den Haag, augustus 2021
De auteur
Robert Cooper (Essex, 1947) is een Britse diplomaat en auteur. O.a. speciale adviseur namens de Europese Commissie in Myamar tussen 2013 en 2014. En Europees diplomaat, beroemd geworden als de originator van de European External Service en was jarenlang de rechterhand van de eerste twee Externe dienst--commissarissen.
Robert Cooper – The Ambassadors – Thinking about Diplomacy from Machiavelli to Modern Tunes, Weidenfeld & Nicolson, Londen, 563 pagina’s ISBN 978 90 2876 0853 0, € 28,99, in Nederland bestellen via Van Ditmar Import, februari 2021
