Stakkers & stakers - Bart Lankester
Een regiografie. Hoe Noord-Holland Noord worstelde met armoede en werkloosheid 1930 – 1940
Met een heldere analyse over de beurskrach van 1929 en de gevolgen voor de werkloosheid en dus van de enorme toename van de sociale en financiële armoede opent Bart Lankester zijn boek Stakkers & stakers.
Een lekkere alliteratie, die titel, maar slechts ten dele waar. De inwoners van Noord-Holland Noord waren (beter: werden) stakkers door de daling van het gezinsinkomen met tientallen procenten. De overheid trof maatregelen als bezuinigingen en hield de hand op de knip. ‘Geld mocht pas worden uitgegeven als het binnenkwam.’ Maar staken was slechts incidenteel en regionaal een reactie op die politiek.
Sociale controle
Bezuinigen was dus een van de maatregelen om de crisis te bezweren. Steun in de vorm van een werkloosheidsuitkering een andere. Die vereiste een enorme sociale controle: stempelen. Van die steun kon je niet rondkomen en dus scharrelden velen er stiekem wat bij. Werkverschaffing was een derde pijler, want ‘In het calvinistische Nederland hoorde stilzitten er sowieso niet bij.’ Nuttig maken moesten werklozen zich.
Het grootste werkverschaffingsproject in Noord Holland Noord was de ontginning en het bouwrijp maken van de Wieringermeer. Door de goedkope arbeidskrachten, schrijft Lankester, konden de machines aan de kant blijven en de extreme werk- en weersomstandigheden zorgden voor meer dan gemiddeld ziekte en uitval.
Werkverschaffing was slechts voor een klein deel van de werklozen weggelegd. De overigen moesten het stellen met steun en armenzorg. Het is interessante kost te lezen hoe die steun georganiseerd was, complex, voor groepen, individueel, met de rol van gemeenten en vakbonden daarin.
Crisis
Het was te verwachten dat de crisis niet met open armen werd ontvangen. Hoewel staken volgens Lankester in de kop van Noord-Holland niet of nauwelijks voorkwam, hoefde er maar weinig te gebeuren of de onvrede uitte zich in opstanden en regionale stakingen. Aanleiding was het rouleersysteem van minister Slingenberg (Sociale Zaken), dat tot doel had meer werklozen aan het werk te krijgen. Voor de arbeiders was het rouleersysteem een pijnlijke boodschap.
Een weinig genoemd, maar heel ingrijpend gevolg van de armoede was de sociale afzondering en apathie. Als voorbeeld noemt Lankester de studie over het Oostenrijkse dorpje Marienthal. De plaatselijke textielfabriek ging failliet en driekwart van de inwoners was de dupe. De uitzichtloosheid leidde tot de genoemde lethargie, niet tot stakingen.
Nu is hierboven de algemene lijn van Lankesters verhaal beschreven. Maar armoede en werkloosheid treft geen historische lijnen, ze treffen mensen. Lankester weet de aandacht vast te houden door de persoonlijke en regionale verhalen en gebeurtenissen en door het uitlichten van verschillende bekend geworden Noord-Hollanders. Daardoor krijgt de crisis die in 1929 begon en feitelijk tot diep in de jaren vijftig doorliep een menselijk -of beter- onmenselijk gezicht.
Omvangrijke aanpak
Het rijke bronnenmateriaal bewijst Lankesters omvangrijke aanpak. De vele foto’s op postzegelformaat moeten we maar op de koop toenemen.
Dick de Scally
Bart Lankester – Stakkers & stakers. Met noten en uitgebreide bronvermelding en literatuur. Morgenstrand & Stichting Uitgeverij Noord-Holland, ISBN 978 94 92335 50 0, gebonden, 164 pagina’ s - € 29,95, juni 2024
