Slavernij - Eveline Sint Nicolaas en Valika Smeulders
Het verhaal van João, Wally, Oopjen, Paulus, Van Bengalen, Surapati, Sapali, Tula, Dirk, Lohkay
Slavernij was van beide continenten: Oost (VOC) en West (WIC)
Koning Willem-Alexander opende op dinsdag 18 mei – vrijwel op het moment dat ik dit schrijf – de expositie over slavernij in het Rijksmuseum, waarin aan de hand van tien waar gebeurde verhalen wordt verteld hoe mensen in slavernij leefden. Mensen die zich verzetten en mensen die in slavernij naar Nederland gehaald zijn. Zolang de coronaregels gelden is de expositie alleen online te zien en bij de NOS was dinsdag de opening online te zien. De tentoonstelling vertelt over de Nederlandse koloniale periode van de 17e tot en met de 19e eeuw en belicht de slavernij in Suriname, Brazilië en het Caribisch gebied, waar de West-Indische Compagnie (WIC) de hand in had, en de slavernij in Zuid-Afrika en Azie waar de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) actief was.
Eveline Sint Nicolaas, senior conservator geschiedenis van het Rijksmuseum is sinds enkele jaren bezig geweest met de voorbereiding van de tentoonstelling van Slavernij in het Rijksmuseum. Na een voorwoord van Rijksmuseum Taco Dibbets schreef ze samen met het hoofd van de afdeling geschiedenis van het Rijksmuseum Valika Smeulders het inleidende artikel in het boek onder de titel ‘Een meerstemmige tentoonstelling’. Ik bezocht haar in het museum samen met mijn schrijfster van de slavernijgeschiedenis Cynthia Mc Leod en Peter Sanches die jarenlang redacteur was van onze zevendelige reeks Surinaamse Klassieken (in volgorde van verschijnen Leo Ferrier, Bea Vianen, Albert Helman, Tonko Tonckens, J. van de Walle, Johan Ferrier en Astrid Roemer). Ondanks ons pleidooi voor haar ontbreekt Elisabeth Samson in het bovengenoemde lijstje. Elisabeth, de befaamde eerste vrije, zwarte vrouw in het 18e-eeuwse Suriname over wie Cynthia in 1993 een studie schreef, gepubliceerd door de Universiteit van Utrecht onder redactie van Wim Holsbergen, gevolgd door een handelseditie in 1995 bij Vaco en in voorjaar 1996 bij Conserve. En daarna in 2000 verscheen de roman De vrije negerin Elisabeth – Gevangene van kleur bij Conserve, zowel in Amsterdam als Paramaribo gepresenteerd in bijzijn van presidentsvrouw Liesbeth Venetiaan.
Elisabeth was ook warm aanbevolen door de Kamerleden Sjoerd Sjoerdsma en Paul van Meenen (D66) voor opname in de Canon. Recent wist Cynthia met haar stichting en hulp van de Postcode Loterij het woonhuis van Elisabeth over te nemen van de Surinaamse overheid. Het zal gerestaureerd worden met als bestemming een museum, bibliotheek en beneden een koffieshop met terras zodra de restauratie achter de rug is.
‘Samen schrijven we geschiedenis,’ zegt Taco Dibbets en Eveline Sint Nicolaas en Valika Smeulders voegen de daad bij het woord in hun inleiding. De samenstellers kozen voor tien personen die van belang waren in het Caribisch of trans-Atlantisch gebied, maar ook voor degenen die in Azië leden onder slavernij. In feite leden zovelen hen onder het juk van de West-Indische Compagnie (WIC) als de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). Zo kreeg Willem IV als nieuwe stadhouder een gouden doos met ivoor, goud en mensen afgebeeld in 1749 als hij het opperbevel op zich nam van de VOC. De gouden doos is toegeschreven aan Jean Saint. De afbeelding met een deel van West-Afrika verbeeldde ook de belangrijke post van mensenhandel fort Elmina aan de Goudkust en het eiland Curaçao. Niet alleen daar maar ook in Batavia, het latere Jakarta, was een slavenmarkt. Zo wordt een schilderij afgebeeld van een slavenmarkt, mogelijk nabij Batavia in de periode 1700-1725.Het waren overigens niet alleen de Nederlanders die probeerden een stevige positie in de Oost te veroveren, vanaf 1602 onder de vlag van de VOC, maar ook de Portugezen probeerden een handelspositie te veroveren. De WIC was hun horzel want een van de eerste daden van de WIC was om Brazilië dat in handen was van de Portugezen, te veroveren. En de VOC stichtte een handelskantoor in Bengalen. Op een afbeelding uit 1665 zijn in het kantoor ook de slavenvertrekken te zien. In voormalig Nederlands-Indië mochten voormalig tot slaaf gemaakten, herkenbaar aan hun gestreepte kleding, een hoed en schoenen dragen.
Het einde van de slavernij was in zicht toen in 1859 in de Oost de tot slaaf gemaakten op Java en Madura hun vrijheid kregen, op `1 januari 1860 volgde afschaffing van de slavernij op de Banda-eilanden. Op de eilanden Celebes (het latere Sulawesi), Sumatra, Borneo, de Molukken, Bali en Lombok bleef de situatie in 1860 ongewijzigd omdat de slavenhouders hun gang konden gaan. Omdat hun slaven niet goed waren geregistreerd konden ze voor hen geen vergoeding vragen en dus konden ze het houden zoals het was en bleef deze slavernij tot in de 20e eeuw bestaan. In Suriname en de Nederlandse Antillen werd de slavernij op 1 juli 1863 opgeheven. Dat verklaart ook waarom jaarlijks op 1 juli altijd Keti Koti (het verbreken van de ketens) gevierd wordt.
De tien hoofdpersonen op de slavernijtentoonstelling worden belicht door diverse auteurs. In volgorde João in Nederlands-Brazilië, Wally in Suriname, Oopjen over de rijkdom in de republiek (Nederland), Paulus (‘Moor’ in de republiek), Van Bengalen (verscheept naar Batavia, Banda, Kaapstad en Dokkum), Surapati (van slavernij tot vorst), Sapali (een eigen samenleving), Tula (Curacço), Dirk (van abolitionist tot slavenhouder) en Lohkay (kralen versus wetten).
Bijzonder is het levensverhaal van Tula. Hij leidde de slavernijopstand op 17 augustus 1795 op Curaçao. Carel de Haseth schreef over Tula een novelle Katibu di Shon, later bij In de Knipscheer verschenen als Slaaf en meester, en door ons gebundeld samen met Slavernij en de memorie van Cynthia Mc Leod. Tula moest zijn opstand met de dood bekopen. Zijn hoofd werd eraf gehakt en zijn lichaam aan een kruis bevestigd. Regisseur Jeroen Leinders schreef het boek Tula - Verloren vrijheid en verfilmde het met o.a. Jeroen Krabbé en Derek de Lint. Het boek is daarna in het Engels verschenen bij Hope Road Publishing onder de titel Tula – The Revolt.
Eveline Sint Nicolaas en Valika Smeulders e.a. Slavernij – ISBN 978 90 450 42459, een uitgave van het Rijksmuseum en Atlas Contact, 350 pagina’s, € 27,99, februari 2021
