Om het hart terug te brengen - Annemarié van Niekerk
Liefde in tijden van wederzijds geweld in Zuid-Afrika
‘Om het hart terug te brengen’ is de letterlijke benaming voor een woestijnstruik in de Kalahari-woestijn, want ‘hij verdrijft de duisternis’. De weduwen van Zoeloe-krijgers gebruikten hem vroeger om hun verdriet te verlichten. Dat heeft natuurlijk alles te maken met de tijd dat Annemarié van Niekerk in Zuid-Afrika woonde en werkte. Daaraan heeft zij dit ‘memoir’ gewijd.
Het eerste hoofdstuk hakt er meteen al in. Het is 2015. Het beschrijft de gruwelijke moord op Van Niekerks vriend Ruben Gouws en zijn oude moeder. Dat geweld raakt haar persoonlijk en wordt gedetailleerd beschreven. Tegelijk staat dit incident symbool voor alle geweld in Zuid-Afrika. Het voorval is ook de aanleiding voor Van Niekerks maatschappelijk geëngageerde herinneringen over liefde in tijden van apartheid en geweld, ingebed in de geschiedenis van het land.
En net als je bijna accepteert dat het leven van de blanke elitaire minderheid in Port Elizabeth luxueus voortkabbelt, word je beentje gelicht door de tegenstelling met het onrecht dat de zwarte ‘slaven’ treft. Van Niekerk weet ‘apartheid’ te vangen in de kleine dingen. Tijdens een gewapende overval mag (sic!) de zwarte bediende Sally bij wijze van grote uitzondering bij de overburen door de voordeur naar binnen om het vege lijf te redden.
Voor de Britse overheersers aan het begin van de twintigste eeuw was het de schuld van Zuid-Afrika dat de zwarten zo onderontwikkeld zijn, dus is apartheid gerechtvaardigd. Voor de Nasionale Partij, de partij die in 1948 apartheid via wetten legaliseerde, waren witte Afrikaners het uitverkoren volk. Het beeld dat Van Niekerk van het land schildert, heeft die twee aspecten: het welvarende van de witte protestante Boerenbonders en het onderdrukte leven in de townships, die de arbeiders leveren waardoor blank welvarend kan zijn. Beide groepen gijzelen als het ware elkaar.
Geweld zit overal en lokt geweld uit. Het blanke onderwijs is erop gericht leerlingen weerbaar te maken, in woord en daad, door training in zelfverdediging (in bruine uniformen!).
Van Niekerk, geboren als witte middelclass Afrikaner in Port Elizabeth, beleeft in de jaren 70 een vrij zorgeloos bestaan. Ze heeft prachtige herinneringen aan het paradijs van haar jeugd, de boerderij Brandewynskuil van haar opa en oma. Zij schildert met woorden de prachtige landschappen van het uitgestrekte land. Haar schrijfhand is een gelukkige.
In 1986 reist ze met haar vader naar Umtata en wordt docent aan de Universiteit van Transkei. Daar begint ook de relatie met haar zwarte collega Denzel. In 1990 reist ze Denzel achterna naar Johannesburg en wordt docent aan een van de universiteiten aldaar. De relatie loopt echter stuk, niet door de verschillen in ras, maar door onverenigbaarheid met het bipolaire karakter van Denzel.
Dit ‘memoir’ is de verwerking van het persoonlijke en het politieke, dat bij Van Niekerk door elkaar loopt. Haar ouders moedigen haar aan in allerlei hiërarchieën op te klimmen. Dat doet ze ook. Ze begint als hoeder van wet en orde. ‘Maar onder de oppervlakte gistte er bij mij van alles. De dwangbuis begint te knellen en te schuren.’
Tegelijk met de ontwikkeling van Zuid-Afrika naar een democratie, met als hoogtepunt de vrijlating van Nelson Mandel in 1990, ontwikkelt Van Niekerk zich binnen studentenkringen tot anti-Boerenbonder. Naarmate de druk op de regering sterker wordt, neemt ook de repressie van die kant toe, met honderden slachtoffers onder zwarte opstandelingen tot gevolg.
Uit verdere gebeurtenissen in de 21ste eeuw blijkt dat er alleen op democratisch gebied wel wat verandert (in 1999 en 2009 wint het ANC de verkiezingen), maar de apartheid en het geweld zitten nog in het hoofd van wit en zwart. Van Niekerk onderbouwt al haar beweringen met bronnen en een aanhangsel vol actuele statistieken over werkeloosheid, armoede en geweldsdelicten met ongelooflijke aantallen. Dit rijke boek is ook voorzien van een tijdlijn, die precies aangeeft dat de geschiedenis van Zuid-Afrika en het leven van Van Niekerk met elkaar verweven zijn.
In 2004 trouwt Van Niekerk met de Neerlandicus Jaap Goedegebuure en vestigt zij zich in Nederland. Pas in 2015 is de moord op Ruben en zijn moeder aanleiding Zuid-Afrika weer te bezoeken. Dan is – in dit ‘memoir’ althans – de cirkel rond.
Dick de Scally
De auteur
Annemarié van Niekerk (1962) is geboren in Port Elizabeth, Zuid-Afrika, en werkt als universitair docent en criticus. Ze schrijft voor Trouw over literatuur. Haar specialisme is de vrouwenliteratuur van Zuid-Afrika en het continent Afrika. Ze heeft verschillende verhalenbundels met verhalen van vrouwelijke schrijvers gepubliceerd.
Annemarié van Niekerk – Om het hart terug te brengen, ISBN 978 90 4503203 0, 448 pagina’s, uitgeverij Atlas Contact, € 24,99, oktober 2021
