Conserve's Leessite

Vlot geschreven boek over enige nog bestaande oerbossen

In haar betoog onderbreekt de auteur de historie met persoonlijke belevenissen, niet storend gelukkig

Dore van Duivenbode heeft zich grondig verdiept in de situatie van enkele nog bestaande oerbossen in Europa en haar bevindingen verwerkt in dit boek. Oerbos is een vlot geschreven, gemakkelijk leesbaar boek over zware kost, namelijk over de misstanden rond het beheer van de weinige echt oude bossen die we nog hebben in Europa.

De vele uitstapjes die Dore maakt naar de historie van de bossen en de boskap en naar persoonlijke belevenissen, onderbreken de lijn van het betoog. Ik vond dat niet storend bij het lezen, het waren welkome afwisselingen.

Bosschool eenzijdig

De van komaf half Poolse Dore studeerde geschiedenis in Utrecht en werkt als journalist mee aan documentaires. Ze kwam op het idee van dit boek nadat zij met een VPRO-filmploeg door Polen was getrokken en bij Bialowieza leerlingen had ontmoet van de ‘Bosschool’, het lokale internaat voor de beroepsopleiding van houtvesters. De oerbossen gaven Dore een gevoel van falen, van schaamte, omdat ze niets deed om de oerbossen te beschermen. Ze besloot te onderzoeken of en hoe de eeuwenoude bossen van Europa worden beschermd en ontdekte dat in Midden-Europa de gemoederen hoog oplopen over de vraag hoe moet worden omgegaan met de bossen. Oost- en West-Europese ideeën staan lijnrecht tegenover elkaar, net als inkomsten en welzijn van mensen lijnrecht staan tegenover het behoud van de omvang, de authenticiteit en de biodiversiteit van de bossen. De kern van het discours vond ik op pagina 54, dat stukje haal ik hier ingekort en met eigen woorden aan (dit betreft overigens alle citaten in deze boekbespreking) : ‘Nadat Polen was toegetreden tot de Europese Unie heeft de Poolse milieubeweging (met een kwart miljoen handtekeningen) geprobeerd de macht over één van de laatst overgebleven primaire bossen in Europa bij de lokale overheid weg te halen. Hoe meer het bos een symbool werd van Europa’s ongerepte en bedreigde natuur, hoe groter de weerstand tegen de milieubeweging werd. Biologen werden antidemocratische landverraders en ecoterroristen genoemd en de minister van Milieu werd met eieren bekogeld.’

Wil je meer weten over de sfeer en inhoud van het boek? Ben je benieuwd naar de afwegingen die spelen rond het bosbeheer? Lees dan nog even verder, of beter: lees het boek.

Longen van Europa

Dore meldde zich aan als leerling bij de Bosschool (bij Bialowieza) om zich te kunnen verdiepen in de problematiek in noordoost Polen (door mij hieronder Bos 1 genoemd). Daarna onderzocht ze hoe de situatie is in de Karpaten. Dat gebergte strekt zich uit over 8 Europese landen en wordt beschouwd als ‘de longen van Europa’ vanwege de enorme oeroude bossen. Dore beperkt haar onderzoek in de Karpaten tot de bossen in zuidoost Polen/zuidwest Oekraïne (mijn Bos 2 hieronder) en noordwest Roemenië (Bos 3).

Bos 1, het woud van Bialowieza, dat wordt doorsneden door de grens tussen Polen en Wit-Rusland (Belarus).
Dore heeft voor elkaar gekregen dat ze als leerling is toegelaten op het internaat van de Bosschool. Ze leert er o.a. hoe ze met een kettingzaag bomen moet vellen. Ze merkt dat het op deze school voornamelijk gaat om methoden voor maximalisatie van de opbrengst van de Poolse Staatsbossen: steeds opnieuw de cyclus planten-cultiveren-kappen. Ze vindt de Bosschool te eenzijdig, besluit wel te blijven maar gaat zich in haar vrije tijd inzetten als vrijwilliger bij de beheerder van het nabijgelegen Bosreservaat. Eén (van de vele) dingen die ze er leert, is dat dode sparren en dennen als een spons water in hun vezels opzuigen en zo voor afkoeling zorgen. Wat ze ziet, is dat er zelfs in het ‘strikte’ deel van het reservaat wordt gekapt en dat de Poolse staat er een tracé dwars doorheen heeft laten kappen om een hoog hek te plaatsen langs de grens.

Ze voelt en begrijpt de spanningen tussen boswachters, bosbeschermers en wetenschappers. Citaat uit een gesprek met een docent Bosbeheer: ’De Duitsers schreeuwen dat wij, barbaren, ons oerbos kappen. En wat doen ze zelf? Bossen omzagen voor mijnbouw.’ En als ze langs een kaalgekapt gebied rijden: “Deze ecologische ramp kan ik niet aanzien. Hier stonden prachtige sparren en nu ligt alles dood op de grond. Waren de zieke bomen op tijd gekapt, dan zouden dat er één of twee zijn geweest en niet het hele terrein.’ Het zijn de spanningen tussen economie, vrije toegang en natuurbeheer, die uitmonden in woordenstrijd en in geweld. Degenen aan het front van de strijd tegen ontbossing lopen zelfs reëel gevaar en verdachten van geweld tegen natuurbeschermers worden zelden veroordeeld.

Mijn conclusie na het lezen over Bos 1: Oerbos bestaat hier niet meer, alles is door mensen beïnvloed.

Bos afsluiten voor de mens

Bos 2, het bos in het noordelijk deel van de Karpaten, van Polen doorlopend in Oekraïne.
Dore doet mee met een groep bosbeschermers (activisten) en gaat met boswachters en met wetenschappers de natuur in. De grens door het gebied maakt het niet gemakkelijker. Citaten uit een gesprek met een Poolse bosopzichter: ’Sinds de jaren tachtig is het hier verboden om wolven te schieten, terwijl ze over de grens allemaal worden neergeknald’ en ’Waarom honderden jaren wachten tot een boom is uitgegroeid als je er ook na 30 jaar goed aan kunt verdienen?’

Een uitspraak van een wetenschapper geeft te denken: “Onze onverzadigbaarheid is ons probleem. Zolang onze mentaliteit niet verandert, is het een utopie om te denken dat we aan onze eigen ondergang kunnen ontsnappen”. Wat Dore ervaart en beschrijft, is een drieledig spanningsveld.

De drie aspecten die in Bos 2 rond het bosbeheer spelen zijn:

1. Menselijk welzijn, bossen toegankelijk houden voor recreatie en rust. Daar zijn dan wel toegangswegen voor nodig.
2. Economie, transport van (illegaal gekapt) hout en omzet door toerisme. Ook daar zijn wegen voor nodig.
3. Biodiversiteit, authenticiteit, het bos afsluiten voor de mens en niet ingrijpen in de natuur (ook niet als je denkt dat het mis gaat).

Laat natuur met rust

Bos 3, het bos in het Roemeense deel van de Karpaten.

Ook in dit bos ziet Dore hoe er op verschillende manieren naar het bos wordt gekeken. De EU wil de bossen wild laten blijven, terwijl anderen vinden dat de bossen zich beter kunnen ontwikkelen als er onderhoud plaats vindt. Rijdend door een bos zegt het plaatselijke hoofd van het Staatsbosbedrijf: ’Zie jij hier kaalkap? Stedelingen willen dat hier niet wordt gekapt. Voor zichzelf willen ze gebouwen, asfalt en verlichting, maar wij moeten de natuur met rust laten. Stadsmensen wandelen hier in het weekend, ik ben er altijd.’

Zo’n 10 jaar geleden begon de EU met subsidies voor het verbranden van hout (biomassa), al waarschuwden wetenschappers ertegen. Biomassa wordt in Roemenië gebruikt, maar ook geëxporteerd. Er wordt zelfs zoveel geëxporteerd, dat Roemenië zelf hout moet importeren uit Oekraïne (waar op extreem grote schaal gekapt mag worden, want ze zijn geen lid van de EU). Roemenen ervaren het lidmaatschap van de EU als iets wat oneerlijk voor hen uitpakt. Ze voelen zich gekoloniseerd. Een buschauffeur: ’Jullie blijven toch ook je koeien houden? Hoeveel bossen denk je dat er gerooid worden voor het ver’bouwen van jullie veevoer?’

Door de afstand tot de macht kan corruptie gedijen. Ambtenaren worden min of meer van hogerhand gedwongen om duurzaamheidscertificaten af te geven voor illegaal gekapt hout. Ze worden geïntimideerd door hun eigen meerderen en door de illegale houthakkers: ’Meneer, wees voorzichtig, want over een maand komt onze baas uit de gevangenis. U bent gewaarschuwd.’

Dore komt in het oerbos terecht op een enorme vuilnisberg, waar vrachtwagens af- en aan rijden om vanuit heel Europa afval te dumpen. Tussen het vuil zoeken mensen (Roma) naar waardevol materiaal en de rest verbranden ze.

Bossen beschermen

Citaat uit een gesprek met een natuurliefhebber: ‘Europeanen, kom ons helpen. Jullie kopen onze producten. Samen kunnen we de bossen beschermen’.’

’Naar politici wijzen en niet naar jezelf is lui,’a zegt een actievoerder. Dore realiseert zich dat ze als consument (ze heeft net Ikea meubels gekocht) eigenlijk geen haar beter is dan de moordenaars van boswachter Liviu, die wilde optreden tegen illegale kap.

Dankzij de volharding van ambtenaren die weigeren om valse certificaten af te geven, van actievoerders die steeds weer ageren tegen ontbossing, van natuurliefhebbers die illegale kap melden en die blijven vertellen (over het belang van de bomen en hun verbintenissen met bodemschimmels), gaat de kap langzamer.

Aan de oostelijke kant van Europa komt Dore hierdoor tot het besef, dat haar westerse bestaan afhankelijk is van andermans veerkracht onder moeilijke omstandigheden.

Ze komt tot de conclusie dat we onze positie opnieuw moeten bepalen en de spelregels moeten veranderen in het spanningsveld tussen de houtindustrie, het bosbeheer en de landbouw.

Jan Engelbregt

Naschrift van JE:

De verschillende visies op bos die Dore heeft geconstateerd in Polen en Roemenië, zijn niet zo heel anders als bij ons. Net als bij onze schamele bossen, zijn in Polen en Roemenië de oerbossen zowel de bron als het hulpmiddel voor verschillende, elkaar uitsluitende behoeften. Het gaat om afweging tussen:

• menselijk welbevinden (rust, geuren, koelte, filteren van fijnstof, produceren van zuurstof, bieden van recreatie mogelijkheden etc.),
• wetenschappelijke waarde en biodiversiteit (afsluiten, herstellen, verdwenen soorten een kans bieden om terug te komen, onuitputtelijk onderzoeksobject etc.),
• economische waarden (maximaal gebruik maken van subsidieregelingen, omzet door bezoek en toerisme, houtopbrengst, vastleggen van CO₂ en N₂ en zo emissieruimte bieden voor landbouw, veeteelt en industrie etc.).

De afweging tussen deze drie soorten behoeften speelt op maatschappelijk niveau, zowel landelijk als lokaal, maar dezelfde discussie zal ook intern, binnen de beherende organisaties flink oplopen.

Dore van Duivenbode heeft een fijn boek geschreven waarin de factoren - die bij de genoemde afweging spelen – goed worden belicht en sterk worden uitvergroot dankzij haar inzet en de zelfopoffering die nodig was voor haar onderzoek en dankzij de locaties waar zij haar onderzoek op heeft gericht en de mensen die het daar aandurfden om met haar op te trekken.

Dore van Duivenbode – Oerbos – De strijd om de Europese natuur, 207 pagina’s, De Geus, ISBN 978 90 445 4150 2, € 20,99, mei 2024