Leven in de verbeelding - Hella S. Haasse 1918-2011 - Aleid Truijens
Het acht jaar durende karwei van schrijfster en columniste Aleid Truijens heeft mij een aantal weken in de ban gehouden: de omvangrijke biografie van een van Nederlands bekendste en geliefdste auteurs: Hella Serafia Haasse (1918-2011). Aan de hand van een overweldigende hoeveelheid bronnen, openbare en persoonlijke archieven, documenten en heel veel interviews heeft Aleid Truijens een monument in woorden voor haar gecreëerd. Op het omslag kijkt een vrij jonge Hella de lezer indringend aan, een blik waarmee ze op latere leeftijd ook naar de wereld keek, getuige de vele in de biografie opgenomen foto’s. Een trotse blik van een vrouw die zichzelf, haar omgeving en haar talenten kent.
De presentatie van het meest succesvolle boek van Hella Haasse, Heren van de Thee uit 1992, vond plaats in het Tropenmuseum in Amsterdam, een toepasselijke plek voor een roman over een familie van theeplanters op Java. Ik herinner me dat ergens in de voordracht Hella Haasse een aantal plaatsen in Indië opsomt, die in het verhaal en ongetwijfeld in haar leven een rol hebben gespeeld. Halverwege die opsomming brak ze. Ze begon ingehouden te snikken en kon niet verder. Bedrukt stapte zij achter de katheder vandaan. Op dat moment voelde ik dat in haar geest de werkelijkheid het gewonnen had van de verbeelding. Zoals in Oeroeg de verbeelding de werkelijkheid verving.
Want de titel van de biografie luidt niet voor niets Leven in de verbeelding. Noem het een beperkte blik, maar voor mij zijn alleen die biografische gegevens van een auteur van belang die overwegend van invloed zijn (geweest) op het werk. Feiten die de verbeelding aan het werk hebben gezet om een wereld in woorden te scheppen. Wat dat betreft kan de lezer c.q. bewonderaar van Hella Haasse zijn hart ophalen. Uit Zwanen schieten: ‘Het verzonnen verhaal is de projectie van ervaring.’ Verbeelding is de sleutel om het werk van Haasse binnen te gaan en te snappen. Aleid Truijens legt het aan de hand van talloze fragmenten uit.
Volgens haar keert een aantal elementen uit het veelzijdige leven van Hella Haasse herkenbaar in haar werk terug: Indië, literatuur, gezin, emancipatie en feminisme, openbare optredens/functies. Alleen de -mild gezegd- schurende omgang met haar echtgenoot Jan van Lelyveld is volgens de biograaf in haar boeken verdekt opgesteld. Ze leefden door de onverenigbaarheid van karakter als broer en zus, zonder seks, zonder harmonie. Beiden eenzaam maar niet alleen. Hella Haasse heeft haar ‘geheim’ verwoord in haar zwarte schrift, waaruit die ontboezemingen nu naar buiten zijn gebracht. Hebben die geheimen ook tot haar verbeelding gesproken en tot romans geleid? Ja, maar volgens Aleid Truijens zijn ze in verschillende verhalen ‘verbeeld’ terug te redeneren, bijvoorbeeld in De meermin.
Het werk van schrijvers stoelt bijna altijd op persoonlijke ervaringen, maar zij vervormen die tot literatuur. Dat is misschien ook de reden dat Hella Haasse tot vlak voor haar overlijden een veto over een biografie heeft uitgesproken. In zo’n biografie moet casus quo de grens tussen privé en openbaar overschreden worden. Dat wilde zij wellicht niet.
De biografie is heel uitputtend, misschien zelfs wel volledig. De hoeveelheid werk die Hella Haasse in dat ene lange leven heeft verricht, is bewonderenswaardig. Aleid Truijens laat het allemaal passeren: het vroegste schrijfwerk (op school), cabaret- en toneelteksten, acteerwerk in de Tweede Wereldoorlog, buitenlandse reizen, lidmaatschappen van diverse jury’s en comités, voorstudies voor historische romans, dagboeken, vertalingen uit het Frans, openbare optredens (Hou je aan je woord!), maar ook gastcolleges, lezingen, familieleven met kinderen en kleinkinderen, een grote belezenheid en niet te vergeten een indrukwekkend oeuvre, waaronder diverse essaybundels, meer dan twintig romans en (minder bekend) poëzie.
Zij ontving de belangrijkste literaire prijzen, diverse onderscheidingen en kreeg op latere leeftijd de titel ‘grand old lady’ van de Nederlandse literatuur opgeplakt. Vooral Heren van de thee uit 1992 was mateloos populair.
Het echtpaar Lelyveld-Haasse kreeg drie dochters. De in 1945 geboren Chrisje overlijdt begin 1947. In datzelfde jaar wordt dochter Ellen geboren en dochter Marijn in 1951. Aan het eind van haar leven heeft Ellen lange gesprekken met haar moeder. Haar leven samenvattend zegt Hella: ‘Ja, ik ben gelukkig geweest.’ Op 29 september 2011 overlijdt Hella S. Haasse De urn wordt bijgezet op de Nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam. Op 1 februari 2018 wordt in de Nieuwe Kerk in Amsterdam, door de kleindochters Merel en Alissa een gedenksteen onthuld met de tekst: Hella S. Haasse Schrijfster. Hier herdacht.
Dick de Scally
Over de auteur
Aleid Truijens is schrijfster en columniste, recenseert en interviewt voor de Volkskrant. Ze schreef eerder de biografie van F.B.Hotz en publiceerde de romans Geen nacht zonder (2004) en Vriendendienst (2007).
Aleid Truijens : Leven in de verbeelding. Hella S. Haasse 1918-2011. Singeluitgeverijen, Amsterdam. ISBN 978 90 21 3638 8. Gebonden, met foto’s, noten, bronvermelding, bibliografie en register. 600 bladzijden. € 34,99.
