Het Stravinsky-spel - Arthur Japin
Oprechte ode aan Susan Sontag
Theater in een belegerde stad
Het is verreweg zijn beste boek tot nu toe. In Het Stravinsky-spel schetst Arthur Japin in een knap gecomponeerd verhaal een integer beeld van Susan Sontag (1933-2004). Zonder haar te idealiseren of mooier voor te stellen, doordringt hij je van het feit dat zij een bijzondere vrouw was. Gefocust rond haar enscenering van het toneelstuk Wachten op Godot van Samuel Beckett, midden in een belegerd Sarajevo in 1993, vertelt hij zonder vals sentiment een verhaal van liefde, ontberingen en de kracht van verbeelding en kunst. Een weergaloze prestatie.
Over de auteur
Arthur Japin (Haarlem, 1956) studeerde twee jaar Nederlandse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam en stapte vervolgens over naar de Theaterschool. Na zijn opleiding speelde hij onder meer bij Toneelgroep Centrum en De Theaterunie. Eind jaren negentig hoorde hij het verhaal van twee Afrikaanse prinsjes die in de 19e eeuw aan Koning Willem I geschonken werden. Dit leverde in 1997 zijn eerste roman op, De zwarte met het witte hart. Daarna volgden tal van romans, altijd gebaseerd op waargebeurde feiten, gemixt met fictie. Het Stravinsky-spel is zijn 13e roman, daarnaast publiceerde hij een aantal verhalenbundels. Zijn werk is onder meer bekroond met de Lira-prijs, de ECI-prijs, de Librisprijs en de NS Publieksprijs.
Hij woont samen met zijn levenspartners Lex Jansen en Benjamin Moser.
Biografie
Het verhaal van Susan Sontag en haar verblijf in Sarajevo in 1993 kwam op Japins weg door zijn partner Benjamin Moser. Hem werd door haar zoon gevraagd de biografie van deze bijzondere vrouw, filosofe, schrijfster en politiek activiste, te schrijven. Jarenlang deed Moser onderzoek, sprak met tientallen mensen die haar gekend hadden en bezocht plekken die in haar leven van belang waren. De biografie leverde Moser in 2020 de Pulitzerprijs op. Japin ging regelmatig mee tijdens de reizen van zijn partner.
Voorstelling
Eén periode uit Sontags leven sprak hem in het bijzonder aan: de maanden in 1993 waarin zij, midden in de Servisch-Bosnische oorlog, naar het belegerde Sarajevo trok om daar met Bosnische acteurs een voorstelling van Wachten op Godot te ensceneren. Wat bezielt iemand om naar oorlogsgebied te gaan en daar in een omgeving waar zelfs de meeste elementaire levensbehoeften als water, elektriciteit en eten ontbreken, een toneelvoorstelling te maken? En hoe kan het dat ook vandaag de naam Susan Sontag in Sarajevo nog steeds met liefde en bewondering wordt uitgesproken?
Feiten en fictie
In zijn roman, die zoals altijd bij Japin een mengeling is van feiten en fictie, zet hij de min of meer fictieve Cody Garner , die als de verteller fungeert, tegenover haar. Hoewel gebaseerd op een werkelijke vriend van Sontag, geeft dit hem meer vrijheid om deze Garner in het belang van het verhaal zelf in te vullen. Al jong ontmoeten Sontag en Garner elkaar in Los Angeles, allebei buitenbeentjes, Garner als 17-jarige aan het eind van zijn carrière als kindacteur en worstelend met zijn homoseksualiteit, Sontag als veertienjarige puber die geen aansluiting vindt bij haar leeftijdgenoten omdat zij zich in alles laat leiden door een grenzeloos verlangen om dingen te doorgronden. Het is het begin van een vriendschap voor het leven.
Stravinsky
Samen bezoeken zij een uitvoering van Le Sacre du Printemps van de componist Igor Stravinsky en later brengen zij een bezoek aan de door hen bewonderde Thomas Mann die op dat moment ook in Los Angeles woont. Diep onder de indruk vragen zij zich af wat zij bereid zouden zijn op te offeren om deze grootheden nog een extra compositie, een tweede roman van het kaliber van De Toverberg te laten schrijven. Deze vraag wordt onder de naam Stravinsky-spel een telkens terugkerend thema in hun leven: hoe ver ben je bereid te gaan om iets voor een ander te betekenen?
Verzwakt
En die vraag is ook van toepassing op de reis die Sontag naar Sarajevo maakt in 1993, in haar kielzog gevolgd door Garner. Is het zinvol om in een belegerde stad waar de kogels je om de oren vliegen elke keer dat je op straat loopt, een toneelvoorstelling te gaan maken. Ja, luidt het volmondige antwoord van de acteurs. Stuk voor stuk verzwakt door de ontberingen kunnen zij niet langer dan een paar uur repeteren, hun tekst onthouden lukt ze bijna niet, en toch willen ze door.
Het toneellicht bestaat bij het ontbreken van elektriciteit uit niet meer dan twaalf kaarsen. En desondanks is de voorstelling twaalf dagen achter elkaar uitverkocht.
Drijfveren
Voor Garner liggen zijn drijfveren om naar Sarajevo te gaan complexer. Zijn partner in Amerika is stervende aan Aids. Zijn lichaam en geest zijn aangetast, hij herkent Garner niet meer en heeft hooguit nog enkele weken te leven. En dat proces kan Garner niet aan. Ondanks, of misschien wel juist vanwege zijn intense liefde voor deze Eli is hij op de vlucht geslagen om niet langer getuige te hoeven zijn van dit mensonterende sterven.
Rooftocht
Japin slaagt erin je de oorlog te doen voelen in elke zin. Je zit als lezer samen met Garner in dat troosteloze hotel waar Sontag en Garner elke ochtend zo vroeg mogelijk op rooftocht bij het karige ontbijtbuffet gaan om tenminste iets te eten voor de acteurs te kunnen meenemen. Je loopt met hen door tot puin geschoten straten waar je elk moment kunt moeten wegduiken voor sluipschutters. Je bent erbij als een nabije explosie het theater waar gerepeteerd wordt op zijn grondvesten doet schudden. Waarna stilzwijgend het repetitieproces wordt hervat. Erover spreken zou aan dit alles een gewicht verlenen dat ze er niet meer bij konden dragen.
Niet makkelijk
Sontag was geen makkelijke vrouw voor de mensen om haar heen, maakt Japin duidelijk. Onwetendheid verdroeg zij niet, aldus Garner. Die middag in de schoolbibliotheek leerde ik dat slim zijn niet betekent dat je veel weet, maar juist dat je nieuwsgierig blijft naar alles wat je niet begrijpt. Vanuit die instelling kon Sontag andere mensen ongelooflijk bot tegen het hoofd stoten, zelfs haar eigen levenspartner Annie Leibovitz.
Tijdens haar bezoek aan Thomas Mann, eind jaren veertig, laat Japin Sontag over Hans Castorp, de hoofdpersoon in De Toverberg zeggen tegen Mann: Hoe onuitstaanbaar hij in zijn streven ook is, hij blijft u dierbaar en daardoor ons ook.’ Datzelfde kan worden gezegd van de Susan Sontag zoals zij tot leven komt in Het Stravinsky-spel. En dat is een fenomenale prestatie.
Sonja de Jong
Arthur Japin – Het Stravinsky-spel, De Arbeiderspers, ISBN 978 90 295 4290 6, 288 pagina’s, € 24,99. september 2024.
