Het mysterie van Mrs. Indonesia - Y.B Mangunwijaya (Romo Mangun)
Magische allegorie op het jonge Indonesië
Wie goed leest hoort de schrijver zelf vertellen
Bij het lezen van de roman Het Mysterie van Mrs. Indonesia keerde ik in gedachte even terug naar 1985. In dat jaar ontmoette ik in de Indonesische stad Yogyakarta de priester, architect en schrijver Romo Mangun. Aan de oevers van de rivier de Code had hij een buurtje van paupers veranderd in een soort modelwijkje.
Hij leidde mij daar rond langs simpele, maar propere huisjes met in de vensterbank en naast de deur in kleurige lege blikken, blijmoedig bloeiende plantjes. Er zat leven in de buurt. Op een erfje speelden wat kinderen en in het water werkten mannen aan een visvijver. Een buurthuisje bood schaduw aan vrouwen die doende waren met hun bezigheden.
Eigenwaarde
Daar vertelde Romo Mangun over zijn missie. De bewoners van deze buurt golden als het uitschot van de stad, maar dat veranderde toen hij ze een gevoel van eigenwaarde begon te geven, door samen de buurt te gaan verbeteren, door de krotten te veranderen in huizen.
Zo ontstond het gevoel van een beter leven, waarvoor iedereen verantwoordelijk was. En zie: de buurt bloeide op. Niettemin had een legertje politiemensen al eens klaargestaan om met bulldozers de hele buurt weg te vegen, ten behoeve van een lucratief nieuwbouwproject. Het succesvolle werk van Romo Mangun had de sympathie van het publiek gewonnen en dat weerhield de overheid er uiteindelijk van om de mensen van hun zelf gecreëerde huis en haard te verjagen.
Hij had hier een boek over kunnen schrijven, maar dat zou hem destijds onder het bewind van generaal Suharto en het grootkapitaal zeker problemen hebben opgeleverd. Het had maar al te snel een aanklacht tegen de overheid kunnen worden. De priester/architect deed iets beters. Hij schiep kunst. Om duidelijk te maken dat een betere wereld niet schuilt in de macht van het geld, maar in het geluk, de bestaanszekerheid van gewone mensen, greep hij terug op de wijze waarop de vertellers van de wajangverhalen.
Sprookjesachtig eeuwenoud relaas
Al eeuwenlang verpakken die hun vaak kritische en satirische verhalen in een sprookjesachtig, zo niet magisch eeuwenoud relaas. Zing-zeggend voeren ze hun publiek mee in verhalen over goden, halfgoden en gewone stervelingen door een bovennatuurlijke wereld. Fictie waarop gezagsdragers niet zonder meer greep krijgen. Zo’n sprookje is ook Mrs. Indonesia. De aanpak van Romo Mangun was zelfs dermate doeltreffend dat de politieke repressie op het realisme van dit boek geen vat kreeg. Het verscheen in 1991 en kreeg zelfs een literaire prijs.
Wie de levensloop van Romo Mamgun, of eigenlijk Y.B. Mangunwijaya, een beetje kent voelt al snel aan dat hij in dit boek een pijnlijk beeld schildert van zijn land toen dat nog werd geregeerd door generaal Suharto, die door coup in 1965 aan de macht was gekomen, waarna een heksenjacht volgde op wat maar enigszins links was.
De auteur werd geboren in 1929 te Ambarawa, een plaatsje op Midden-Java. Toen op 17 augustus 1945 Soekarno de onafhankelijkheid van Indonesië proclameerde, was hij 16. Zoals zoveel andere idealistische leeftijdgenoten sloot hij zich aan bij de Tentara Pelajar, het studentenleger, dat stevig meevocht tegen de terugkeer van het Nederlandse koloniale gezag. Daarover vertelt hij in enkele andere romans.
Van priester tot architect
In 1950, na de Nederlandse soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië, had hij genoeg geweld gezien en koos hij voor het priesterschap. Mangunwijaya studeerde vervolgens architectuur in Aken. Vandaaruit bezocht hij met regelmaat Nederlandse bibliotheken. Na nog een verblijf in de VS, keerde hij terug naar Indonesië waar hij doceerde en uitgroeide tot een toonaangevend architect. Intussen moest de priester toezien hoe de idealen van de revolutie werden opgeofferd aan het grote geld.
Deze achtergrond verleent ’Het mysterie van Mrs. Indonesia’ een extra dimensie. Niettemin is de magie van het verhaal sterk genoeg om ook lezers zonder die extra kennis mee te slepen in de wonderlijke draaikolk van gebeurtenissen waarover deze roman vertelt. Het is een allegorie op de eerste vijf decennia van de republiek Indonesië, voortgekomen uit het koloniale Nederlands-Indië. Het is een verhaal dat zich afspeelt op het steeds groter wordende spanningsveld tussen nationale idealen en groot financieel gewin van de nouveau riche.
Mrs. Indonesia gaat over het dorpsmeisje Lin Sulinda, de dochter van een Javaanse KNIL-korporaal. In 1945 helpt ze haar tante die de was doet in het gezin van nationalistische leider Soekarno. Daar maakte ze bij toeval mee hoe hij in 1945 de republiek Indonesia uitroept. Maar… net als miljoenen anderen, zou ze zich pas later realiseren dat dit moment zo vol belofte van een nieuwe, betere tijd, ook het begin zou zijn van een tijd vol geweld.
Ibu Tien Procent
Al snel wordt duidelijk dat zij als beeldschone begeerlijke maagd, model staat voor de jonge republiek. Net als haar vaderland, is het met de maagdelijkheid snel gedaan en loopt ze de nodige schade op. Ook aan haar handen kleeft bloed. Terwijl haar tweelingbroer als eenvoudige boer zijn best doet om met andere dorpsbewoners in een niet echt vruchtbare omgeving een goed bestaan te hebben, zet zijn Lin Sulinda al haar verleidelijkheid in om op een andere manier succesvol te zijn.
Ze leeft precies zoals het Indonesië van de militaire machthebbers na de coupe van 1965 het buitenland kon verleiden tot grote investeringen. Niet voor niets droeg de toenmalige ’first lady’, Ibu Tien Suharto, de bijnaam Ibu Tien Procent. Lin Sulinda blijkt dan vele namen te hebben: Zus Linda, Tante Wi, Kameraad Tiwi, Nus en nog veel meer, al naar gelang situatie en sfeer
Uiteindelijk verkoopt deze rijpende schoonheid zo ongeveer haar ziel aan de duivel. Ze wordt rijk, zoals ook het land zelf na een paar decennia een invloedrijke groep puissant rijken zal kennen. De vraag is dan wel: ten koste van wie en van wat?
Zinnenprikkelend Nederlands
Virtuoos en vol fantasie hanteert Mangunwijaya de weelderige taal en de rijke symboliek van de Javaanse wajangverhalen. Lang gold het boek daarom als ’onvertaalbaar’, maar Cara Ella Bouwman slaagde erin die literaire magie om te zetten in zinnenprikkelend Nederlands. Wie goed leest, kan de schrijver als het ware zijn verhaal al zingend horen vertellen, toewerkend naar en schitterend slot. Het boek laat zich dan ook genieten als een absoluut letterkundig hoogstandje van schrijver en vertaler.
Magische allegorie
De idealen van weleer… Kent Mrs. Indonesia die nog? Romo Mangun geeft aan dat er grenzen zijn aan een manier van leven waarin alles draait om geld. Het boek laat zich genieten als een magische allegorie op de republiek, een blinkende traan op de recente geschiedenis. Inderdaad, in 1998 kreeg het volk van Indonesië genoeg van de manier waarop de zich verrijkende familie Suharto en zijn aanhang het land bestuurde. Romo Mangun heeft die omslag nog net kunnen meemaken. Hij overleed in 1999, maar zijn wijkje aan de Code bestaat nog.
Hans Visser
Over de auteur
Y.B. Mangunwijaya (1929-1999). Priester, architect en schrijver. Van hem verschenen in Nederlandse vertaling onder meer de romans Het boek van de wevervogel over de onmogelijke liefde van een Nederlandse KNIL-soldaat voor een Javaanse aanhangster van de Republiek en Tussen admiraals en sultans over het zeventiende-eeuwse Europese machtsspel rond de Noord-Molukken. Verder verscheen in het Nederlands de novelle De ballade van de betjak.
Y.B. Mangunwijaya – Het mysterie van Mrs. Indonesia. 228 pagina’s, ISBN 978 9493 16997 5, Prijs € 24,99, Meridiaan Uitgevers, maart 2023.
