Erasmus - Dwarsdenker - Sandra Langereis
Grondige biografie van de humanist Desiderius Erasmus van Rotterdam
Het boek boeit van begin tot eind
Het leven van Desiderius Erasmus van Rotterdam (1466 – 1536) is voornamelijk gevuld geweest met schrijven en reizen. Het speelde zich af tussen de Lage Landen, Italië, Engeland, Frankrijk en Zwitserland, in (na 1506) het keizerrijk van Karel V. Hij reisde deels om onderdak te hebben, deels om met een reguliere aanstelling binnen de rooms-katholieke kerk zich van inkomsten te verzekeren, deels om daar te zijn waar zijn enorme hoeveelheid schrijfwerk werd gedrukt: Parijs, Venetië, Bazel.
Grote waardering gaat uit naar Sandra Langereis, omdat het haar lukt de lezer mee te laten leven met de gebeurtenissen uit Erasmus’ leven, fysiek niet alleen, maar ook met diens geestelijk leven. Ik merk bij mezelf af en toe emoties als medeleven met zijn lichamelijke ongemakken, ergernis over de kortzichtigheid van theologen, woede over de hooghartigheid van autoriteiten en de wrede vervolging door de inquisitie.
Wat de geschiedenis later humanisme is gaan noemen, de periode met grote belangstelling onder wetenschappers voor klassieke cultuur met name die uit Italië en Griekenland, wordt heel concreet door Erasmus’ werk: het vertalen, beschrijven, corrigeren, becommentariëren van klassieke werken uit Griekenland en Rome, waaronder het werk van Hieronymus (van Stridon) en de Bijbel.
Uit de oudste Hebreeuwse en andere bronnen heeft hij het Nieuwe Testament herschreven en van commentaar voorzien. Vooral aan het eind van zijn leven kwam hij daardoor in conflict met die andere dwarsdenker: Maarten Luther. Dat bleef nog op het niveau van het beleefd uitwisselen van meningen per brief of per gedrukt boek. Bijvoorbeeld over de erfzonde en de vrije wil.
Maar het bracht hem tegelijk in conflict met de inquisitie van Karel V. Niet vanwege die andere opvattingen, maar omdat hij weigerde tegen de door de rooms-katholieke kerk verketterde Maarten Luther te schrijven. Over Karel V: ‘… nergens manifesteerde zijn kettervervolging zich zo meedogenloos als in de lage landen…’ En even verder: ‘De inquisiteurs waren niet uit op het verwerven van inzicht in de achtergronden van de door hen onderzochte boeken.’ Met andere woorden: Soms ging het om kleingeestige buitenissigheden. En weer even verder: ‘Diezelfde zomer van 1522 bestempelde Jacob van Hoogstraten al Erasmus’ werken als ketters.’ In het laatst van zijn leven is Erasmus een speelbal van kritiek en het is bewonderenswaardig hoe hij reageert, namelijk door met argumenten zijn gelijk aan te tonen.
Erasmus staat in deze biografie in de volle zon. Alle details van zijn leven maakt Sandra Langereis zichtbaar, soms ook die in onze ogen van minder belang zijn. Maar de belangrijke zaken krijgen wel degelijk alle aandacht die ze verdienen: zijn boeken. Daarom staat ze lang stil bij zijn spreekwoordenverzameling Adagia, dat vanwege de populariteit vele uitbreidingen onderging en vele malen herdrukt is. Ze geeft een uitgebreide samenvatting en bespreking van de Lof der Zotheid. Minutieus ‘behandelt’ ze zijn Novum Testamentum, dat zelfs nog te lijden heeft gehad van de censuurmaatrelen tegen Erasmus’ boeken. En dat alles in soepel en vindingrijk taalgebruik.
Ook in deze biografie wreekt zich het beknibbelen op illustraties, maar beeld zorgt juist voor levendigheid. Bijvoorbeeld in de aardige uitgave Erasmus. Zijn wereld en zijn werk, van Petty Bange (De Walburg Pers), een beknopt overzicht zonder dat het een inhoudsloos plaatjesboek is geworden.
Mijn sympathie voor Erasmus als filosoof, theoloog, bijbelwetenschapper, maar vooral als schrijver is met deze biografie weer eens bevestigd.
De biografie Erasmus: dwarsdenker is in 2021 bekroond met de Libris Geschiedenis Prijs.
Dick de Scally
Over de auteur
Sandra Langereis is historicus en biograaf. In 2014 verscheen haar biografie over drukker en uitgever Christoffel Plantijn, dat werd genomineerd voor de Libris Geschiedenis Prijs. Volkskrant en Trouw kozen het tot het beste geschiedenisboek van dat jaar. De foto van Sandra Langereis is van Geert Snoeijer.
Sandra Langereis – Erasmus – Dwarsdenker – Een biografie, 784 pagina’s, uitgeverij De Bezige Bij, ISBN 978 94 031 20312 7, gebonden, € 39,99, december 2021
