Er stromen rivieren in de lucht - Elif Shafak
Water als bron van leven én dood
Boeiend netwerk van feiten en fictie
Water speelt een hoofdrol in de nieuwe roman van de Turkse Elif Shafak. Water is zowel de bron van leven als de aankondiger van de dood, stelt zij. In drie dooreengevlochten verhalen die elkaar zo nu en dan op onverwachte momenten raken vertelt zij een meeslepend verhaal over leven, dood, hartstocht en overal tussendoor sijpelend water.
Over de auteur
Elif Shafak (Straatsburg Frankrijk, 1971) is van Turkse afkomst, maar al jaren niet meer welkom in haar eigen land omdat zij regelmatig kritische geluiden erover laat horen. Zij woont en werkt daarom al jaren in Engeland. Haar boeken schrijft zij de laatste jaren meestal in het Engels. Haar werk is in 55 talen vertaald en regelmatig genomineerd voor belangrijke literatuurprijzen. Terugkerende thema’s in haar boeken zijn kritiek op religieus fanatisme en xenofobie en haar liefde voor de Ottomaanse cultuur.
Kleitabletten
Centraal in de drie verhalen staan de kleitabletten die dik 3000 jaar geleden in Mesopotamië gebruikt werden om handelsovereenkomsten op te schrijven, maar óók om het beroemde Gilgamesj Epos, dat toen waarschijnlijk al honderden jaren lang mondeling overgeleverd werd door vertellers, vast te leggen. Zowel voor de straatarme Arthur in de 19e eeuw als voor het Yezidi-meisje Narin en de Irakees-Engelse Zaleekhah, die in onze tijd leven, spelen deze tabletten, ieder om een andere reden, een belangrijke rol in hun leven.
Fotografisch geheugen
En dat is allerminst vanzelfsprekend voor de baby, die in 1840 geboren wordt in de sneeuw en de modder aan de oever van de Theems. De daklozen en zwervers die bij zijn geboorte aanwezig zijn, dopen hem Koning Arthur van de Riolen en Sloppen.
Het kind blijkt over een fotografisch geheugen te beschikken en herinnert zich zelfs zijn eigen geboorte. Zijn vader is een dronkaard, zijn moeder verslaafd aan laudanum en Arthur moet zichzelf maar zien te redden met hier en daar klusjes doen, bedelen en zo nu en dan iets te eten gappen. Rond zijn tiende bezoekt hij bovendien een paar uur per week de haveloze school. Als hij de meester betrapt op een fout in een som, kan hij zijn mond niet houden en wordt voor straf naar de rector gestuurd. Dat is het eind van zijn schoolcarrière.
Drukkerij
Een schamel betaald baantje in een drukkerij brengt uitkomst en daar maakt de jongen kennis met boeken in allerlei soorten. Als hij dan ook nog bij toeval getuige is van de aankomst bij het British Museum van twee enkele duizenden jaren oude beelden uit Mesopotamië, is zijn interesse gewekt. Alles wat hij over dit land kan vinden, leest hij. Zijn middagpauzes bij de drukkerij brengt hij voortaan door in het museum, waar hij probeert het Arkadisch spijkerschrift op de kleitabletten die er getoond worden te ontcijferen.
Yezidimeisje
Diezelfde kleitabletten maken in 2014 ook deel uit van het leven van Narin een meisje van negen dat tot het volk van de Yezidi’s behoort. Opgejaagd, eeuwenlang vervolgd vanwege hun geloof en uitgemaakt voor duivelaanbidders, krijgt zij het verleden door haar oma in verhalen opgediend. Wie de geschiedenis een beetje kent, weet dat de fundamentalisten van IS in 2014 massale moordpartijen op de Yezidi’s gepleegd hebben en een van de slachtoffers daarvan wordt Narin. IS-aanhangers nemen haar gevangen.
Zaleekhah
Het derde verhaal is gewijd aan Zaleekhah, een in Engeland geboren Irakese, die al jong haar beide ouders verloren heeft (meegesleept door een buiten zijn oevers getreden rivier) en opgevoed is door haar steenrijke oom. Tegen de wil van die oom is zij geen successtudie als economie of rechten gaan doen, maar hydrologie gaan studeren, de studie van het gedrag en de eigenschappen van water op en onder het aardoppervlak en in de atmosfeer. Al haar leven lang voelt zij zich ontheemd en ongelukkig. Het lot brengt Narin en Zaleekhah uiteindelijk bijeen, mede dankzij iets wat Arthur in zijn 19e eeuwse leven gedaan heeft.
Vlechtwerk
Elif Shafak maakt van haar verhaal een vlechtwerk van feiten en fictie. Waar nodig zet zij de feiten naar haar hand en past het tijdstip van historische gebeurtenissen aan, maar blijft de kern trouw. Het sloppenkind Arthur is min of meer gebaseerd op George Smith. Die werkelijk heeft bestaan en eveneens van eenvoudige komaf is. En eveneens een man die de kennis van de Mesopotamische kleitabletten op een beslissende manier vergrootte. Zij geeft de jongen wel héél bijzondere talenten mee: alleen al door er langdurig naar te kijken weet Arthur die nooit enige opleiding gehad heeft het spijkerschrift te ontcijferen.
Doorn in het oog
Ook het verhaal van de Yezidi’s is op de werkelijkheid gebaseerd. Deze religie bestaat vermoedelijk al duizenden jaren, langer dan jodendom, christendom en islam en is de drie andere godsdiensten een doorn in het oog. Al eeuwenlang worden Yezidi’s daarom vervolgd en regelmatig massaal afgeslacht of tot slaaf gemaakt.
Een element dat in alle drie de verhalen terugkeert is het belang van water. Water dat in het voormalige Mesopotamië, nu het Midden-Oosten, eeuwenlang rijkelijk stroomde in onder meer de Eufraat en de Tigris en voor voorspoed zorgde, maar door wrede, kortzichtige heersers ingedamd werd, waarna het land ten onder ging aan droogte. Water dat in Londen als talloze rivieren stroomde, maar onder de grond begraven werd om ruimte te maken voor woningbouw en fabrieken, tot alleen de Theems overbleef en vervuilde door alle giftige stoffen die erin geloosd werden.
De combinatie van drie aansprekende hoofdpersonen met meeslepende feiten levert een roman op waar je helemaal in kunt wegzinken. Na een paar wat mindere titels is Shafak weer helemaal terug op het niveau van haar beste boeken.
Sonja de Jong
Elif Shafak – Er stromen rivieren in de lucht. (Oorspronkelijk in 2024 gepubliceerd als There are rivers in the sky bij Viking, imprint van Pinguin Random House Group) is uit het Engels vertaald door Manon Smits. verschenen bij de Wereldbibliotheek, ISBN 978 90 468 3207 3, 480 pagina’s, € 24,99, juli 2024
