Een wonderbaarlijk politicus – Hans van Mierlo, 1931-2010 - Hubert Smeets
‘Scherp beeld van de veelzijdige en unieke persoonlijkheid die Hans van Mierlo was'
’En tijdsbeeld van een belangrijke periode in de Nederlandse politiek’
De monumentale biografie door Hubert Smeets over Hans van Mierlo is ongeveer in dezelfde periode verschenen als de biografieën van Hans Wiegel en Ruud Lubbers. Zij hebben in dezelfde tijd een prominente rol in de Nederlandse politiek gespeeld. Maar de laatste twee kunnen niet worden aangemerkt als ‘Een wonderbaarlijk politicus’, de prikkelende titel van de biografie over Hans van Mierlo. Zij waren pragmatische en sterke politieke persoonlijkheden, maar Wiegel was vooral een anti-Van Mierlo en Lubbers’ lange premierschap kenmerkte zich eerder door machtspolitieke resultaten op de korte termijn, dan door maatschappelijke vergezichten en vernieuwende politieke visies voor de toekomst.
Als oprichter en partijleider van D66 staat Hans van Mierlo symbool voor de politieke kentering in Nederland (en meer nog in Europa en Amerika) van de jaren zestig, met als sleutelwoorden democratisering en ontzuiling die de culturele revolutie van die jaren markeerden. Hij speelde een centrale rol bij de totstandkoming van de twee meest bijzondere kabinetten die Nederland na 1945 heeft gehad. Allereerst zou zonder hem het meest progressieve kabinet- Den Uyl van na de oorlog nooit tot stand zijn gekomen. Zijn motivatie was de totstandkoming van een Progressieve Volks Partij (PVP) die alle progressieve krachten zou verenigen. Het werd een bittere teleurstelling dat de PvdA van die inzet afstand nam toen D66 in 1972 de verkiezingen verloor. Sindsdien is die kans nooit teruggekomen.
Maar ook de vorming van het eerste Paarse kabinet in 1994 zou niet denkbaar zijn geweest zonder Van Mierlo. Noch Kok, noch Bolkestein zagen in eerste aanleg een kabinet zonder CDA zitten, maar de politieke hardnekkigheid van Hans van Mierlo voor een kabinet met VVD en PvdA was beslissend. Het was machtspolitiek van de bovenste plank, omdat een kabinet zonder D66 geen meerderheid had kunnen opleveren. Maar het was meer. Zijn keuze voor een kabinet zonder CDA werd uiteindelijk ingegeven door de visie dat het voor de democratie in Nederland ongewenst was dat één partij altijd de macht uitoefende. Sinds 1918 was er nooit een kabinet geweest zonder confessionele partij! Retrospectief bezien zijn de Paarse kabinetten niet het begin geworden van een nieuw tijdperk in de Nederlandse politiek, maar veeleer de afsluiting van een parlementaire periode en het begin van een nog steeds bestaand populisme, gekenmerkt door meer inhoudelijke polarisatie.
Het is niet gemakkelijk om Hans van Mierlo met een paar woorden te beschrijven. De term ‘wonderbaarlijk’ vat zijn unieke persoonlijkheid goed samen. Smeets noemt hem ‘idealistisch, filosofisch, visionair, charismatisch, weifelend, maar altijd bezield’ (pagina 473). Kortom, noch voor, noch na hem, ken ik één Nederlands politicus op wie deze omschrijving van toepassing is. Als spreker was hij onweerstaanbaar zoals hij in en buiten het parlement zijn gehoor wist te boeien. Hij dacht en sprak in paradoxen, het enerzijds-anderzijds was een essentiële karaktertrek van hem.
Zijn betekenis in de praktische politiek van alledag is dan ook niet gelegen in grote veranderingen van wetgevende of bestuurlijke aard. Allereerst is hij in zijn hele politieke loopbaan niet langer dan vijf jaar minister geweest. De zogenaamde kroonjuwelen uit het Appel van 1966, de gekozen premier en een vorm van districtenstelsel, samengevat in de formule van twee stemmen voor de kiezer: één stem voor de macht en één stem voor de controle op de macht, zijn nooit in Nederland verwezenlijkt. Zij stonden voor hem in zijn staatsrechtelijk denken centraal, maar zijn in het Nederlandse meer-partijen systeem altijd een toekomstbelofte gebleven.
Toen hij op constitutioneel terrein een sleutelrol in het eerste Paarse kabinet had kunnen vervullen door het ministerschap van Binnenlandse Zaken te claimen, zag hij daarvan af en verkoos minister van Buitenlandse Zaken te worden. Een sterker Europa was zijn ideaal, maar de enige serieuze kans op vernieuwing van (althans een deel van) zijn staatsrechtelijke ambities, was daarmee vervlogen. VVD noch PvdA waren wezenlijk geïnteresseerd in vernieuwing van de democratische legitimiteit van het verouderde Nederlandse partijbestel. Het was een uiting van de twijfel aan zijn eigen vermogen om zijn partners tot werkelijke staatsrechtelijke veranderingen te verleiden. Uiteindelijk heeft dit er ook toe geleid dat de Paarse kabinetten van beperkte betekenis zijn gebleven.
De grote betekenis van Hans van Mierlo bestaat veeleer uit zijn inspirerende wijze van denken over maatschappelijke vraagstukken en de aangeboren beschaving die zijn politieke optreden kenmerkten. Hij was een democraat pur sang, die grote waarde hechtte aan het goed functioneren van de parlementaire pluriforme democratie die hij door concrete voorstellen wilde versterken. Tegelijk had hij door zijn sceptisch wereldbeeld twijfels over doorgeschoten vormen van directe democratie o.a. een te grote aandacht voor referenda op nationaal niveau.
Hubert Smeets heeft op een meesterlijke wijze de verschillende aspecten van het functioneren van Hans van Mierlo getypeerd. Uit zijn analyse komt een complexe persoon tevoorschijn. In zijn Voorwoord schrijft hij ‘een lichte vorm van engagement’ te hebben, maar dat heeft op geen enkele wijze een objectieve beoordeling in de weg gestaan. Hij verhult niet dat Hans van Mierlo uiteindelijk weinig concrete resultaten in zijn politieke leven heeft geboekt en daarbij vaak geremd werd door zijn eigen onzekerheden en twijfels. Alles bij elkaar heeft Smeets een scherp beeld geschetst van de veelzijdige en unieke persoonlijkheid die hij was en van een tijdsbeeld van een belangrijke periode in de Nederlandse politiek.
Laurens Jan Brinkhorst
De auteur
Hubert Smeets (Amsterdam, 1956) is een Nederlandse journalist en historicus, was o.a. correspondent voor de NRC in Moskou. Hij is een van de oprichters van het door de Nederlands overheid gesubsidieerde kennis- en analyseplatform Raam op Rusland en schrijft een column in de NRC, waarvan hij jarenlang redacteur was. Andere boeken van Hubert Smeets: Gekrenkte zielen – Vrijheid in Rusland (1993) Erbe eines vergangenes Imperiums (met foto’s van Oleg Klimov) 2003 en De wraak van Poetin – Rusland contra Europa, 2019.
Hubert Smeets – Een wonderbaarlijk politicus – Hans van Mierlo, 1931-2010, ISBN 978 940311421 7, 584 pagina’s, uitgeverij De Bezige Bij, gebonden, € 39,99, januari 2021
