De Zanzibardriehoek. Een slavernijgeschiedenis 1860-1900 - Martin Bossenbroek
Historische studie naar het einde van de slavenhandel in oost-Afrika in de negentiende eeuw
Een boek met een overvloed aan details en indrukwekkende verhalen over David Livingstone
We kennen allemaal - misschien wel uit de geschiedenislessen op school - het stoer-avontuurlijke verhaal van de Britse ontdekkingsreiziger Henri Morton Stanley, die diep in de oerwouden van Afrika op zoek gaat naar zijn landgenoot en collega David Livingstone, die op zijn beurt op zoek was naar de bronnen van de Nijl.
Als Stanley hem dan na vele ontberingen op 10 november 1871 in de buurt van het Tanganyikameer ontmoet, spreekt hij de beroemde woorden: ‘Doctor Livingstone, I presume?’ Martin Bossenbroek maakt er een meeslepend verhaal van. Dat er aan het deze romantische scène een geopolitieke en imperialistische kant zat, maakt zijn verhaal niet minder boeiend.
Bossenbroek begint zijn verhaal met een bezoek aan de voormalige slavenmarkt in het centrum van Zanzibar-stad. Een herinneringsplek met geselpaal en onderaardse slavenkerkers, die nu een toeristische trekpleister is. Dit tropische sultanaat voor de kust van Tanzania had in de negentiende eeuw een enorme kruidnagelproductie en was eeuwenlang het centrum van de slavenhandel naar het Midden-Oosten. Op 5 juni 1873 is de slavernij officieel afgeschaft.
Een cruciale zin: ‘Over de slavenhandel en slavernij was iedereen binnen de kleine westerse enclave het in principe wel eens. Die zouden natuurlijk moeten worden afgeschaft, zoals dat in hun eigen landen al was gebeurd. In de praktijk woog echter, behalve dus voor de Britten en de Franse missionarissen, het handelsbelang zwaarder.’
Onrendabel maken van de slavernij
Behalve Livingstone en Stanley is een andere hoofdpersoon in die geschiedenis de Britse consul John Kirk, die in minder innige samenwerking met de Sultan van Zanzibar de slavenhandel wil verminderen. Want dat is ook een doel van alle ontdekkingsreizen: het onrendabel maken van de slavenhandel aan de oostkust van Afrika, door het opkopen van de olifanten- en nijlpaardenslagtanden. Daar vond de export plaats naar de Arabische wereld.
Het verdrag tegen de slavenhandel zorgde ervoor dat Zanzibar als wingewest de spilfunctie kwijtraakte, maar aldus Bossenbroek: ‘…het raderwerk als geheel functioneerde nog. Het had alleen een andere vorm aangenomen die nog net zo mensonterend was als voorheen. Om de handel helemaal uit te bannen, moest er vooral orde op zaken worden gesteld in heel oostelijk Afrika.’
Livingstones herrijzenis
Ook Livingstone en Stanley maakten deel uit van die internationale opstelling. En na hen beiden volgde nog een flink aantal andere reizigers naar ‘de donkere binnenlanden van Afrika’. Ook vonden er conferenties plaats van grote, koloniale landen om het gebied (de Zanzibardriehoek) onder elkaar te verdelen. Grenzen als afbakening voor de Brits-Duitse gebieden werden getrokken langs grote rivieren en verder in kaarsrechte lijnen.
De ontmoeting in 1871 als resultaat van Stanley’s zoektocht naar the Doctor, de bijnaam van Livingstone, is opgetekend door Stanley zelf en bereikte ook de media in Engeland, dat volledig in extase raakte. ‘Livingstones herrijzenis als nationale heilige met Stanley als evangelist was een godsgeschenk voor de abolitionistische campagne.’ In 1873 overlijdt Livingstone en de Afrikaanse leden van zijn tocht sjouwen met het stoffelijk overschot 1600 kilometer lang naar Zanzibar, een onvoorstelbaar zware opgave. De bijzetting van Livingstone in Westminster Abbey in 1874 was voor de Britten dé gebeurtenis van de eeuw.
Indrukwekkend is de omvang van de karavanen die het gebied doorkruisten. Bijvoorbeeld over de tocht van Joseph Thomson en James Chuma in 1879. Wat ging er allemaal mee? Tenten, kookspullen, opvouwbare boten, gidsen, voorzangers, drummers, kisten met koperdraad en kralen, geweren, balen katoen, vijf (onhandelbare) ezels met begeleiders, en heel veel dragers.
Alles draagt bij aan de volledigheid van het verhaal
Mijn bewondering gaat uit naar de overvloed van details, naar de indrukwekkende verhalen over Livingstone, de ontdekkingsreizen en politieke intriges, naar de rijke bronvermelding en naar de koele aanvullingen aan het slot, zoals een tijdlijn, kaarten, registers van gezagsdragers van Zanzibar, plaatsen en namen. Die laatste vormen een tegenhanger van de enorme inspanningen die moeten zijn geleverd door de Engelsen en in hun kielzog de Arabische slavenhandelaren en de slaven zelf. Alles draagt bij aan de volledigheid van het verhaal.
Dick de Scally
Over de auteur
Martin Bossenbroek is historicus en schreef onder andere De Boerenoorlog (2012), een studie die bekroond werd met de Libris Geschiedenisprijs. De wraak van Diponegoro uit 2020 gaat over het begin en einde van Nederlands-Indië. Hij is namens de Koninklijke Bibliotheek als Research Fellow Publieksgeschiedenis verbonden aan de Universiteit Utrecht.
Martin Bossenbroek – De Zanzibardriehoek – Een slavernijgeschiedenis 1860-1900, 424 pagina’s, Atheneum-Polak& Van Gennep, Amsterdam, ISBN 978 90 253 1374 6, gebonden, € 32,50, april 2023
