De wijsheid van de heks & De heks van Limbricht - Susan Smit
Een persoonlijke beschouwing over hekserij en een roman over historisch heksenproces
Auteur loopt al twintig jaar ‘op het pad van de heks’
Uitgever Lebowski typeert Susan Smit (1974) op de achterflap van De wijsheid van de heks (2022) als een auteur ‘die inmiddels al ruim twintig jaar op het pad van de heks’ loopt. Dat is een magere en ook verwarrende typering, want het heksenpad, het spirituele pad, het pad van natuurreligie en dat van alternatieve behandelingen kruisen elkaar of lopen soms parallel in Susan Smits inmiddels omvangrijke oeuvre met fictie en non-fictie.
In De zweefmolen (2006) maakt ze ons wegwijs in de wildgroei van alternatieve behandelingen. Het boek is naslagwerk en ervaringsverslag tegelijk, want Smit heeft de daarin beschreven behandelingen, tot de meest wonderlijke aan toe, allemaal geprobeerd. Ondergaan is een betere omschrijving. Of ze ook allemaal therapie genoemd kunnen worden, is zeer de vraag. Soms is het gewoon oplichterij.
De wijsheid van de heks (2022) is een persoonlijke beschouwing over hekserij, die haar wortels vindt in oeroude en universele wijsheid. Smit noemt hekserij een natuurreligie, dat wil zeggen een godsdienst zonder regels, kerken, heilige boeken, profeten en (niet onbelangrijk!) een religie zonder hiërarchie. Met in gedachten De zweefmolen lijkt hekserij in het rijtje alternatief thuis te horen, want voor omgaan met, innerlijke groei, opschonen van energie en nog zowat ‘vrouwelijke waarden’ grenst alternatief aan hekserij. De wijsheid van de heks heeft een bronvermelding en een register.
Feit en fictie
Goed gedocumenteerd zijn, is gewoonlijk het fundament van Smits werk, nu ook weer in de roman De heks van Limbricht. Dat blijkt niet alleen uit de historische feiten, maar ook uit de beschrijving van kleding, bouw van dorpen en steden, zeventiende-eeuwse gebruiken en regionaal wapengekletter. Het boek is gebaseerd op een waar gebeurd heksenproces. Susan Smit bedenkt er echter een forse zweem vrouwenemancipatie bij. Dat alleen al maakt haar verhaal aantrekkelijk modern.
Historisch
Eerst de feiten. In Kasteel van Limbricht (ten westen van Sittard) vond in de zeventiende eeuw het proces plaats tegen Entgen Luyten, die door kasteelheer Winand van Breyll beschuldigd werd van hexerei en quade toeverei. Ze vermoedt dat hij haar met een beschaafd proces uit de weg wil ruimen. Een verdediger heeft ze niet nodig. Entgen: Mijn hele leven heb ik zelf mijn zegje gedaan, geen kerel hoeft dat voor me te doen.
Revolte
In de roman is alles voorbestemd om in het primitieve dorp en bij de adel als heks te worden aangemerkt. Entgen is een apartje, heeft een scherpe tong, een groot rechtvaardigheidsgevoel en een grote liefde voor de waarheid. Die eigenschappen worden haar niet in dank afgenomen, ze gaat tegen de hoge heren in en je zou het de eerste revolte tegen adel en gezag kunnen noemen. Maar ook een begin van vrouwenemancipatie, zij het dan neergelegd bij die ene: Entgen Luyten. Het verhaal verloopt verder langs gebaande paden, die bij elkaar toch een redelijk spannend verhaal vertellen. Omdat de afloop uit andere bronnen bekend is, zou de lezer die niet moeten kennen.
In het spel met tijd en plaats wisselt Smit het dagelijks leven van Entgen af met haar verblijf in de cel. Haar familieleden hebben tegengestelde belangen, haar huwelijk is een snoer van zwijgzame conflicten en haar onschuldige handelingen ‘verdacht’ noemen is ronduit belachelijk. Daar sputtert ze opvallend weinig tegen, terwijl ze zichzelf een ongetemd vrouwbeest noemt.
Krankzinnig
Heel invoelend maak je dit heksenproces mee en daarmee dus ook de krankzinnigheid van heksenprocessen in alle tijden. Om opstandig van te worden. In tegenstelling tot de dorpsgenoten van Entgen, zij hebben een heel andere opvatting: als een vrouw het in haar eentje kan rooien, moet er wel sprake zijn van hekserij. Ook de roomse kerk krijgt ervan langs. Die lijkt even aan haar kant te staan, maar uiteindelijk krijgt de lafheid bij pater Halbach de overhand.
Heksenjacht was weliswaar door de paus verboden, maar de jacht op heksen ging gewoon door, met (breed uitgesmeerde) marteling, verdrinking en verbranding als ultieme straf. Entgen zelf (dus eigenlijk Susan Smit) denkt dat heksenvervolging eigenlijk alleen betekent: het onderdrukken van vrouwen. Is het ooit voorgekomen dat vrouwen eerst voor heks werden uitgemaakt en daarna door het gerecht onschuldig werden bevonden?
De heks van Limbricht is een roman met een idee, dat niet overheerst en toch een grote rol speelt. Het verhaal wordt aan het slot zelfs naar een hoger plan getild door vragen over goed en kwaad, schuldig en onschuldig, en de fundamentele kwestie van het kwaad in de mens. Entgen Luyten stierf op 9 oktober 1674. Zij was de laatste vrouw in Nederland die als heks is vervolgd.
De auteur
Susan Smit (Leiden, 1974) is een Nederlandse schrijfster, columniste en voormalig fotomodel. Ze studeerde op haar 26ste af aan de Universiteit van Amsterdam in culturele studies met Nederlandse Taal en Letterkunde als hoofdvak. Ze debuteerde in 2001 met haar boek Heks, en heeft sindsdien een hele rij ‘heksenboeken’ op haar naam staan. Ze is columniste van Happinez.
Dick de Scally
Susan Smit – De wijsheid van de heks, ISBN 978 90 488 6481 2, 352 pagina’s, Lebowski Publishers, € 22,99, maart 2022
Susan Smit – De heks van Limbricht, ISBN 978 90 488 5960 3, 256 pagina’s, Lebowski Publishers, € 21,99, mei 2021
