De vier elementen - Robert Pollack
Leveren oorlogsmaterieel en verkregen schilderijen bepalen jarenlang de houding van industriële familie Wenzel tegenover de nazi’s
Bernhard Wenzel’s toetreden tot politiek vraagt om openheid over oorlogsverleden
Fascinerende roman, knap in elkaar gezet met als hoofdmotto een serie van vier schilderijen De vier seizoenen van de zeventiende-eeuwse schilder Nicolaes Berchem, in het boek De vier elementen van Jan Berchvelt genoemd, ruim vierhonderd jaar geleden geschilderd. De vier hangen elk aan een wand in het huis van de Joodse tandartsfamilie van Rebecca en Emmanuel Hirsch en hun vier kinderen in Berlijn. Tot de hele familie tijdens de Kristallnacht van 9 op 10 november 1938 wordt opgepakt door de nazi’s en weggevoerd. De volgende dag worden de schilderijen opgehaald. Ze belanden bij Hermann Göring, de mogelijke opvolger van de Führer, minister van Economische Zaken en van Luchtmacht, voorzitter van de Rijksdag en minister-president van Pruisen. Hij biedt de vier schilderijen tijdens een groot nazifeest in Berlijn te koop aan bij staalindustrieel Lothar Wenzel van Wenzel A.G. voor 300.000 Reichsmark. Die daar na enig nadenken op ingaat als Göring belooft hem ook meer staal te bezorgen, zodat Wenzel voldoende oorlogsmaterieel kan leveren. Ondertussen heeft zijn zoon Heinrich een verhouding met de donkerharige Bärbel Hildebrandt, die op het kantoor van de firma Wenzel administratiewerk doet. Met wie hij liever trouwt dan met zijn gedoodverfde bruid, de blonde Elfriede Alpers. Maar Bärbels moeder is Joods en dat zal zijn nazigetrouwe vader niet toestaan. Hij besluit Bärbel zoveel mogelijk te helpen zodat ze ontsnapt aan de bruinhemden en de Gestapo. Bärbel is volgens de naziwetten niet Joods, maar een Mischling in de eerste graad, een halfbloed dat weliswaar geen volwaardig burger is, maar ook geen Jodin. Daarom is ze niet rechtstreeks getroffen door maatregelen tegen Joden, zolang als het duurt. Het is dus van belang haar zo goed als mogelijk is in veiligheid te brengen.
Na grootvader Lothar en vader Heinrich is Bernhard Wenzel de industrieel die de derde generatie in de familietak vormt. Hij is al jaren succesvol en wordt onaangenaam getroffen door een brief van advocate Christine Lavergne, die ervan op de hoogte is dat De vier elementen in het bezit van zijn bedrijf zijn. Deze schilderijen worden niet genoemd op de bedrijfscollectie van zijn website, waar wel andere kunstwerken op staan. ‘Terwijl De vier elementen vanuit kunsthistorisch perspectief bepaald niet onderdoen voor de werken die wel worden genoemd,’ schrijft ze en vraagt eerherstel van deze werken. ‘Het zwijgen van LW Industries A.G. (zoals het bedrijf nu heet – red) staat in schril contrast tot de wijze waarop de Bondsrepubliek na 1945 heeft getracht de geschiedenis te verwerken door de waarheid onder ogen te zien en de door nazi’s aangerichte schade waar mogelijk te herstellen.’ Ze wil in gesprek met als doel eerherstel voor genoemde werken en hoopt binnen 2 weken iets van Bernhard te vernemen.’ Ondertussen is verslaggever Frederick Bau van de Frankfurter Allgemeine Zeitung langs geweest om de kunstcollectie van het bedrijf te bekijken. En te constateren dat hij niet de hele collectie heeft gezien, die is groter dan getoond en hij schrijft. ‘Onderdelen zouden zelfs achter slot en grendel blijven, omdat de herkomst ervan onopgehelderd is. De conservator zegt dat hij daar niets van weet.’
Bernhard geeft de zaak in handen van Leo Spier, zijn vaste advocaat, die een gesprek heeft met Christine in Straatsburg. Ze hebben elkaar al eerder ontmoet op een congres. Christine wil niet zeggen wie de cliënt is voor wie ze optreedt. Als ze naar de kapper gaat, ontdekt ze dat een zilvergrijze BMW haar volgt. De kapster fotografeert de auto en het kenteken. Het blijkt te zijn van Gold Schutz und Sicherheit GmbH. Het bedrijf van Hugo Reidel. Ze belt direct naar Leo Spier om haar beklag te doen en wil tekst en uitleg. Spier weet nergens van, maar zal informeren bij Bernhard Wenzel. Bernhard geeft toe dat hij Hugo gevraagd heeft om een oogje te houden op Christine. Ook dat zijn grootvader de schilderijen heeft gekocht van Göring. Leo adviseert hem aan zijn archieven te raadplegen, zodat hij weet waar hij staat wat de historie betreft. En niet in paniek raken en onbesuisde dingen doen. ‘In dat soort dingen kan je zelf je ergst vijand zijn.’
Bernhard heeft hem iets verteld over zijn politieke ambities. Dat hij door Hugo is gepeild om weer actief te worden eventueel voor een ministerspost (actief was hij voor het overlijden van zijn vrouw), voor de PRV – de Partij voor Ruimte en Vrijheid – en heeft zitting genomen in de programmacommissie economisch beleid. Onder voorzitterschap van Bruno Lenz. Bernhard heeft hem gegoogeld. Hij is hoogleraar macro-economie en heeft nooit een functie buiten de universitaire wereld gehad. Dan bezoeken ze met een aantal PRV-prominenten een bunker in het Zwarte Woud, waar conservenblikken zijn opgeslagen, maar ook een grote wapenvoorraad ligt. Partijleider Reinhardt Neumann ziet visioenen in de bunker, maar het lijkt over de top, En is het echt nodig en voor wanneer? Alsof het nationaal socialisme weer terug is gekomen, die muis krijgt nog een staartje, vreest Bernhard. Hij denkt aan zijn informatieplicht naar de binnenlandse veiligheidsdienst, die hem gehoord heeft sinds bekend is geworden dat hij weer actief is geworden voor de PRV. Moet hij dit melden of laten zitten?
De auteur
Robert Pollack was partner bij een groot internationaal advocatenkantoor. Na bijna vijfentwintig jaar in de advocatuur koos hij voor het schrijverschap. Als advocaat heeft hij zich vaak met naziroofkunst beziggehouden. Pollack debuteerde in 2019 succesvol met De Taak, dat door NRC Handelsblad een van de beste boeken van het jaar werd genoemd en voor twee prijzen werd genomineerd.
Bärbel is door twee mannen van Organisation Todt aangehouden en wordt dankzij de aanhoudende bemiddeling van Lothar Wenzel, om het levensgeluk van zoon Heinrich op peil te houden, ondergebracht in een werkkamp bij de fabriek van Wenzel in Böblingen. Tot op heden wordt ze redelijk behandeld, maar tot Heinrichs schrik worden de meer dan 100 vrouwen van Barak II toch op transport gesteld. De begeleidende soldaat vraagt Heinrich opzij te gaan. Hij kan niet verhinderen dat ze weggaat. Ze moet tien uur per trein reizen. Gelukkig niet in veewagens, maar in een gewone passagierstrein met bankjes. De trein voert haar naar Normandië om verder te werken aan de Atlantikwall, de verdedigingslinie tegen een mogelijke aanval uit het Westen. Om haar leven te redden, doet industrieel Lothar Wenzel Hermann Göring een royaal gebaar: hij biedt hem het schilderij Lucht van De vier elementen aan in ruil voor een veilige terugkeer van Bärbel naar Stuttgart. Daarmee maakt hij zijn zoon Heinrich gelukkig. Bärbel duikt onder in de hut in het bos, hun liefdesnestje.
Ondertussen heeft Bernhard ingestemd met het bekend maken van zijn deelname aan de PRV. Dat zal gebeuren op het hoofdkantoor van LW Industries. Het is voorbesproken met zijn pr-vrouw Anna von Polenz, die niet positief gestemd is over het voornemen om de persconferentie daar te houden. Bernhard hoeft nu niet langer geheimzinnig te doen over zijn activiteiten voor de partij. Hij kan misschien gaan deelnemen aan het parlement, op de Bondsdag en mogelijk is hij kandidaat-minister. Dat vertelt partijleider Reinhardt Neumann op de bijeenkomst. Daarna komen een paar vervelende vragen, met name van Frederick Bau van de Frankfurter Allgemeine Zeitung. Die veronderstelt dat hij zo lang heeft geaarzeld met het besluit om actief in de politiek te gaan vanwege de beladen bedrijfsgeschiedenis. Waaronder gebruik maken van dwangarbeiders, levering van oorlogsmateriaal aan de nazi’s en beroving van Joodse families. Wat tot op heden nog niet is opgehelderd. LW Industries heeft daar nooit verantwoording over afgelegd. Het lijkt Bernhard onjuist dat deze link uit het verleden gelegd wordt met zijn huidige kandidatuur in het Duitsland van de eenentwintigste eeuw. Dat door Rau genoemde ‘besmette verleden’ heeft volgens Bernhard geen rol gespeeld bij de aarzeling die hij had toen hij door de PRV werd uitgenodigd.
Na de persconferentie ijsbeert Neumann door de werkkamer terwijl Bernhard achter zijn bureau zit. ‘Wat is hiervan waar en wat wist je?’ vraagt hij hem. Die antwoordt dat zijn grootvader natuurlijk op goede voet stond met de nazi’s, een kwestie van overleven. Noch zijn grootvader noch zijn vader zijn hierna vervolgd door justitie. De vraag is nu: moet Bernhard zich terugtrekken nu het nog kan, maar dat zal volgens Neumann zwakte betekenen. Hoe dan ook, er is actie vereist, de vraag is welke. Bernard wil zijn advocaat Leo Spier spreken en verlangt hevig naar Daniela, de ware naam van escort Stefanie net wie de verhouding is genormaliseerd. Ze bleek een schuld van 30.000 euro te hebben. Hij heeft het bedrag voor haar betaald. Nu ze afscheid heeft genomen van het bureau die haar agenda regelde als escortvrouw is ze vrij om te gaan waar ze wil en dus kunnen ze elkaar meer zien en een goede relatie opbouwen.
Misschien is het tijd om naar de pers toe open kaart te spelen over het verleden van het bedrijf – zeker als het gaat om de nazitijd – en deze grondig te laten onderzoeken door een onpartijdige instantie. Openheid voor alles, dat komt hopelijk zijn kandidatuur voor de PRV ten goede. Als dat lukt, is het alleen de vraag hoe Christine Lavergne hierop zal reageren, want van haar hebben Bernhard en zijn advocaat Leo Spier al tijden niets meer gehoord. Tenslotte is het allemaal bij haar begonnen. Weet ze inmiddels dat hij zich kandidaat heeft gesteld voor de PRV? Lees het spannende slot over de stap in de politiek van Bernhard Wenzel en de reactie op het gebaar om het naziverleden van LW Industries A.G. grondig te laten onderzoeken.
Robert Pollack – De vier elementen – Drie generaties in de ban van naziroofkunst, 361 pagina’s, ISBN 978 90 263 5137 2, uitgeverij Ambo Anthos, € 21,99, september 2021
