De trein naar Samarkand - Guzel Jachina
Aangrijpende roman over een hongertocht met 500 ondervoede weeskinderen
Wat er tijdens het lezen in je hoofd gebeurt, is niet te verfilmen
Hoofdpersonen in dit drama zijn de idealistische Dejev, treincommandant, de starre Belaja, kindercommissaris, de oude Boeg, hulparts en de gehandicapte Memelja, kok. Hoewel zij in vrijwel elke scène voorkomen, zijn de eigenlijke hoofdpersonen vijfhonderd doodarme, sterk ondervoede weeskinderen uit tehuizen van de midden-Russische stad Kazan. Altijd gaat je medeleven uit naar deze stakkers. De vragen over goed en kwaad komen vanzelf.
Russische hongersnood
In 1923, op het hoogtepunt van de Russische hongersnood, krijgt Dejev de opdracht een trein in te richten, waarmee hij en zijn team naar Samarkand in het rijkere Oezbekistan zullen reizen, 4000 kilometer verder. Maar ze hebben een tekort aan alles. Klein detail: bijvoorbeeld aan riemen om de kinderen in de bovenste bedden ’s nachts vast te binden. Het ontbreekt ze aan ruimte. De kinderen op de vloer leggen? Zodat ze de eerste nacht al kouvatten? En gedurende de hele reis – die zo’n zes weken duurt- hebben ze niet genoeg (meestal geen) voedsel en water en te weinig hout en kolen om de stoomtrein te voeden.
Voorgeschiedenis
Dejev en Belaja hebben allebei een voorgeschiedenis, die Guzel Jachina uitgebreid vertelt. Die herinneringen spelen een rol tijdens de reis en bepalen voor een deel hun houding. Voor Dejev is barmhartigheid belangrijk, voor Belaja: Goed zijn, dat is overal aan denken. Dejev vindt dat er de laatste tijd zoveel dood was in zijn onmetelijke vaderland dat die wel de baas leek in plaats van het Sovjet-regime. Ja, en er gaan ook kinderen dood tijdens de reis, niet alleen van de honger, maar ook door de cholera. Dejev vult hun plaatsen op met verstekelingen die ze onderweg tegenkomen, ook vervuild, hongerig en ziek. Met zoveel leed bestaat het gevaar immuun te worden voor leed, verzucht iemand.
Ongevoelig
Guzel Jachina voorkomt dat je ongevoelig wordt voor al die ellende, want net als ‘sterven’ bijna een gewone gebeurtenis wordt, houdt ze je bij de les met nog gruwelijker beelden van wat honger met mensen en dieren doet. De leeservaring is niet altijd prettig, maar je wordt toch het verhaal ingezogen. De spannende scènes volgen elkaar als een snoer van afgeronde gebeurtenissen op, soms als horror, dan weer meelevend, soms als hallucinaties, dan weer onvoorstelbaar wreed, bijvoorbeeld de ontmoeting met partizanen, of de scène met het kalfje. Dejev wacht in een stal op de geboorte van het beestje, want een kalfje betekent vlees, en diefstal blijkt geoorloofd, ook voor de lezer.
Dwingeland
De ellende van de toestand in de trein wordt hier en daar afgewisseld met iets vrolijks, waarschijnlijk om het effect van de tegenstelling te vergroten.
Prachtig is de beschrijving van de bijnamen die de leiding de kinderen opprikt. Het verpersoonlijken is daarvan het grootste effect.
Dat Dejev zich tegenover de anderen zich soms als dwingeland gedraagt, is volgens mij af te leiden uit zijn ervaringen van vroeger. Hij zit hele nachten op het dak van een van de wagons, zonder slaap. Als hij de trein verlaat om hulp te halen omdat de rails stoppen en er dus geen doorkomen meer aan is, ervaart hij het onvoorstelbare in de eindeloosheid van de woestijn van Turkestan, nu Oezbekistan. Dan worden anderen de dwingeland.
Stemmen van kinderen
Guzel Jachina laat de stemmen van de kinderen klinken. Dat doet ze tegen het eind onder andere door een opsomming van alle namen van de kinderen, inclusief de prachtige, fantasievolle en dramatische bijnamen die het personeel aan sommige kinderen toedicht. De schrijfster is ook filmer, meldt de flaptekst. Dat bewijst haar beeldende stijl. Alleen hoop ik dat deze roman nooit verfilmd zal worden. Die zal altijd tekortschieten vergeleken met wat er tijdens het lezen in je hoofd gebeurt, pardon, in mijn hoofd.
Dick de Scally
Guzel Jachina – De trein naar Samarkand (verschenen als Esjelon na Samarkand) vertaald uit het Russisch door Arthur Langeveld, 514 pagina’s, ISBN 978 90 214 3059 1, uitgeverij Querido, € 27,99, augustus 2022
