De mannen van Maria - Anneloes Timmerije
Een vrouw op de golfslag van de VOC
Een leven in Batavia en de jonge republiek
Met gebalde vuisten en fonkelende ogen, zoals een trainer zijn uitgebluste voetbalteam alsnog naar de overwinning wil praten. Zo bevlogen sprak premier Balkenende ooit over de VOC-mentaliteit. Alsof hij die vier eeuwen geleden zelf heeft meegemaakt. Het moderne Nederland zou naar zijn idee een voorbeeld kunnen nemen aan die ferme jongens en die stoere knapen die met houten zeilschepen en ijzeren wil de oceanen bevoeren om voor het kleine Holland te wereldrijk te scheppen.
Of niet soms..?
Juist die VOC-mentaliteit vormt de onderstroom van de roman De mannen van Maria. Maar… in dit boek van bij de schrijfster Anneloes Timmerije is er geen sprake van nationalistische romantiek zoals bij Balkenende. De auteur verplaatst zich in Maria van Aelst, een achttienjarig meisje uit het Brabantse Steenbergen dat door haar ouders in 1625 naar het pas gestichte Batavia wordt gestuurd. Naar ze zelf vermoedt omdat hat daar veiliger voor haar zal zijn dan in de jonge republiek der Verenigde Nederlanden die nog lijdt onder het Spaanse geweld van de Tachtigjarige Oorlog.
De lezer leert Maria kennen als een wat oude vrouw die in de zeventiende-eeuwse republiek terugblikt op haar leven. Te beginnen met de maandenlange zeereis naar Batavia, waar ze op verzoek van gouverneur-generaal Coen, samen met nog een aantal meisjes in de rol van ’baarmoeder’ aan de basis moet liggen van een Nederlandse volksplanting. Maria en de anderen komen daar dan ook haast letterlijk terecht op een soort huwelijksmarkt.
De een treft het goed, de ander heeft minder geluk. Maria accepteert het aanzoek van een wat oudere man. Haar keuze pakt niet echt goed uit. Bovendien sterft hij al snel. Ook met haar tweede echtgenoot leeft ze niet lang en gelukkig. Maria’s derde huwelijk pakt beter uit: ze trouwt met Antonio van Diemen die het uiteindelijk brengt tot gouverneur-generaal. Naast hem is zij, zoals ze zelf zegt: koningin van Batavia.
Met haar groeit de lezer mee door diverse lagen van deze merkwaardige Hollandse samenleving in de Indische tropen. Mooi is te zien hoe de Hollanders in die exotische wereld een eigen nieuwe leefstijl moeten vinden. Batavia is een verre van gezonde stad, het klimaat en onbekende ziekten eisen gretig hun tol.
Via de verhalen van Maria krijgt de lezer te maken met de mentaliteit van de VOC-mannen in die contreien. Het is zeker indrukwekkend wat die daar in een paar decennia tot stand brengen, maar het is vaak schokkend te moeten meebeleven hoe dat gebeurt. Omdat Maria wordt geacht zich als vrouw niet met de mannenzaken te bemoeien kan de lezer vanuit haar positie op afstand toekijken hoe dat leven in het prille Godvrezende gereformeerde Batavia zich ontwikkelt, soms met wrede uitwassen.
Al gauw valt op dat in de levensloop van de romanfiguur Maria nogal wat destijds ’bekende Nederlanders’ figureren en zelfs een hoofdrol spelen. Dat doet soms wat geforceerd aan, maar wie de moeite neemt om na de laatste pagina’s die namen even na te trekken ontdekt dat de schijfster, allesbehalve een leuk handigheidje toepast om die tijd van toen een beetje herkenbaar te maken. Het voelt haast magisch dat al die mensen echt hebben bestaan en dat Maria ze heeft gekend. Zelfs de rol van de schilder Rembrandt berust op meer dan fantasie.
En de Indonesiërs? Met hen hebben de Nederlanders blijkbaar weinig van doen, ze komen hier vooral voor als het volk dat als slaven het Hollandse Batavia werkelijk met hun blote handen opbouwt. In die sfeer vertoont de VOC-mentaliteit niet zelden maffiose trekken, zowel zakelijk als privé.
Natuurlijk gaat het in deze roman vooral om de ontwikkeling van Maria. Ze is een sterkte, praktisch denkende vrouw. Zelfs als beoogd baarmoeder aan boord van het VOC-schip dat haar naar de Oost voert, geeft ze al blijk van ambitie. De lezer maakt mee hoe ze weliswaar niet altijd de gelukkig is in de keuze van haar echtgenoten, maar dat ze niettemin uitgroeit tot iemand met wie rekening moet worden gehouden. Niet voor niets laat ze af en toe weten dat de lezer te maken heeft met de dochter van een officier. Ook haar is de VOC-mentaliteit niet vreemd en ze vindt zichzelf dan ook niet per se aardig. Een echt mens dus.
Het is al met al een prachtig idee van de schrijfster om rond deze Maria, die leefde in een door mannen gedomineerde wereld, een roman te bouwen en daarmee een diffuus geworden verleden in Oost en West tot leven te wekken. Toch lijkt de authenticiteit haar een beetje in de weg te zitten, want de personages zijn wat schetsmatig neergezet. Hoewel, die aanpak sluit goed aan bij deze vertelvorm. Het is alsof de lezer bij Maria op bezoek is, die dan letterlijk zegt dat niet alles uit haar leven de moeite van het vertellen waard is.
Hans Visser
De auteur
Anneloes Timmerije (Amsterdam, 1955) haalde op het nippertje de middelbare school, maakte de School voor Taal & Letterkunde niet af en werd daarna als journalist bij het Leidsch Dagblad in het diepe gegooid. Daar leerde ze ’leven en schrijven’. Ze schreef onder meer Indisch zwijgen, Zwartzuur, De grote Joseph, Slaapwandelen bij daglicht, en met Charles den Tex Het vergeten verhaal.
Anneloes Timmerije – De mannen van Maria. 344 pagina’s. ISBN 9789021407920, uitgeverij Querido, € 20,99, september 2019
Vanaf 30 maart 2021 als paperback bij Querido, ISBN 978 90 2142409 5 € 12,99
