De achtste zonnebloemen - Pauline Vijverberg
De zoektocht naar Van Goghs verdwenen schilderij
Thuis is de plaats waar je hart is
Het nieuwe meesterwerk van Pauline Vijverberg kleurt het leven van Nederlandse immigranten in Zuid-Afrika
Doordat de nieuwe roman van Pauline Vijverberg bestaat uit vele dunne schijfjes, lees je hem zoals je kijkt naar een spannende film. De beeldkracht van de vierenzestig hoofdstukjes is fenomenaal. Aan elkaar geregen vertolken deze hoofdstukjes een universeel thema. Maar dat universele thema is nooit abstract. Mensen van vlees en bloed, mensen met ondoorgrondelijke gevoelens vullen het in en geven het een dieptescherpte die hoogst ongewoon is voor een thrillerachtig boek. Ja, want aan spanning ontbreekt het nooit. Die rijst ten top wanneer in het verhaal alle blikken worden gericht naar het achtste exemplaar van Vincent van Goghs Zonnebloemen-schilderij.
Eind 19e eeuw. Het Transvaal Museum in Pretoria is net open. Jacobus Swierstra, die aan de Universiteit van Amsterdam biologie heeft gestudeerd, werkt in het nieuwe museum als entomoloog en droomt ervan om een unieke verzameling van vlinders, motten en andere geleedpotigen aan te leggen. Zijn hele leven bestaat uit het inventariseren en prepareren van de diertjes. Op weg naar zijn werk komt hij toevallig in gesprek met de zusjes Geesje en Niesje Kwak, die pas zijn aangekomen in Zuid-Afrika en niet goed beseffen waar ze aan begonnen zijn. Ze willen aan de kost komen als dienstbode, kindermeisje; in Amsterdam maakten ze huizen schoon, deden ze naai- en strijkwerk…
Jacobus komt vier jaar na de eerste ontmoeting Niesje en Geesje opnieuw tegen samen met Cor van Gogh, die er zich niet voor schaamt om de meisjes van lage stand mee te nemen naar een tuinfeest van de Nederlandse Vereniging in het Burgers Park. Cor is de jongste broer van Vincent van Gogh. Bij die gelegenheid raken Jacobus en Cor bevriend. Van de twee meisjes valt Niesje, zo onbevangen en vrolijk en met zoveel talent voor muziek, bij Jacobus het meest in de smaak. Hij hoopt haar nog een keer te zien voor hij met het Hollanderkorps vertrekt om de Boeren te steunen in hun strijd tegen de Britten. Na wreedheden en pure angst te hebben doorstaan komt Jacobus toch heelhuids uit de strijd en neemt hij volledig gedesoriënteerd zijn job in het museum terug op.
Op 7 mei 1900, een maand voordat Pretoria capituleert, trouwt Jacobus met Niesje. In 1901 wordt hun dochtertje Aafke geboren. Bij haar drukken geluiden en woorden zich uit in kleuren en dit eigenaardige verschijnsel, synesthesie genaamd, doet zich voor tot zij een jaar of tien is. Hoe Aafke opgroeit, nog een broertje krijgt, geconfronteerd wordt met de dood van haar moeder, vereenzaamt tijdens haar kostschooljaren in Bussum en eenmaal terug in Zuid-Afrika opgescheept zit met een jaloerse stiefmoeder, beschrijft Pauline Vijverberg prachtig picturaal, met weelderige kleuren die van de roman een impressionistisch schilderij maken.
Een onverwacht stijlelement is dat Aafke, die het gehele verhaal vertelt vanuit de ik-persoon, in juweeltjes van verscheidene hoofdstukken anticipeert op het jaar 1952, wanneer zij door het leven is getekend en contact wil leggen met haar zieke vader die is opgenomen in een tehuis in Pretoria. Hij herinnert zich van het verdwenen schilderij niets.
Zoals hoofdstuk 17 uit Max Havelaar, met het beroemde liefdesverhaal van Saïdjah en Adinda, nog langer zal worden onthouden dan de roman zelf, geldt dat ook voor de hoofdstukken 45 en 46 van Achtste Zonnebloemen. Die twee hoofdstukken, die een niet verstuurde brief van Jacobus aan Aafke en een niet verstuurd vervolg op de brief omvatten, vol geheimen, zijn subliem, geweldig precieus naar inhoud en stijl, tegelijkertijd contemplatief en opstandig.
Jacobus schrijft de brief in 1914, wanneer Aafje op kostschool zit in Nederland ver weg van alles wat ze liefheeft, de landen in Europa overgaan tot mobilisatie en Jacobus zelf de gruwel van de veldslag bij Elandslaagte en het bloedbad van Brandfort in nachtmerries herbeleeft. Toen streden Jacobus en Cor van Gogh als vrijwilligers bij het Hollanderkorps aan de zijde van de Boeren tegen de Britten in de Tweede Boerenoorlog. Cor en Jacobus betekenen veel voor elkaar. Ze spreken elkaar moed en troost in, maar voor Cor wordt het teveel en hij geeft de strijd op. Jacobus kan zich niet vergeven dat hij Cor op het laatst heeft achtergelaten. Hij beseft nu heel goed dat er veel verschillende vormen van liefde bestaan en dat het menselijk hart geen enkele beperking toestaat.
Het is moeilijk te begrijpen hoe Pauline Vijverberg het voor elkaar krijgt. De emoties van haar personages schragen minutieus op elkaar, wat de roman uitermate meeslepend maakt en de verbeelding van de lezer zelfs op hol jaagt. De verhaallijn van het verdwenen Zonnebloemen-schilderij, die in haast elk hoofdstuk een spoor achterlaat, bindt al die emoties samen tot een fascinerend geheel.
Het begint onschuldig. Bij zijn emigratie krijgt Cor van Gogh enkele plaatjes mee van zijn broer Vincent, waaronder het achtste exemplaar van het Zonnebloemen-schilderij. Het prijkt in zijn kamer. Wanneer de oorlog in 1899 wordt verklaard, stemt Jacobus ermee in dat Cor de kunstwerken onderbrengt in een leeg kamertje van het museum. Na de dood van Cor neemt Jacobus het schilderij mee naar huis en hangt het op boven het bed in de slaapkamer. Het schilderij, een symfonie in geel en blauw, fleurt Niesje op telkens zij het moeilijk heeft. Na haar overlijden verhuist het schilderij naar de kamer van Aafke, die van nature uit kleuren ziet dansen wanneer woorden niet volstaan en niet genoeg kan krijgen van dat contrast tussen hardgeel en gebroken geel tegen verschillende kleuren blauw op de achtergrond. Wanneer Aafke na haar kostschoolopleiding in Nederland terug thuiskomt in 1918, is het schilderij spoorloos. Het zal tot 1952 duren vooraleer het opduikt in het oude huis van haar vader.
De achtste zonnebloemen schildert met de fijnste kleurschakeringen het lief en leed van enkele Nederlanders die op het einde van de 19eeeuw uitwijken naar Zuid-Afrika. Onstuitbaar is het verlangen van Jacobus, Niesje, Geesje en Cor om van hun nieuwe plek een thuis te maken. Maar in de kleine dingen van het leven ervaren ze dat ze in hun nieuw thuisland weerloos zijn gestrand en er buitenstaanders blijven.
De auteur maakt het universele thema van migratie, het achterlaten van het vertrouwde, het opzoeken van nieuwe horizonten en vooral het aangrijpen van nieuwe kansen in donkere tijden, op briljante wijze aanschouwelijk. Ze laat de lezer het lot delen van de vreemdeling, migrant, asielzoeker, mens zonder papieren, voluit in de 21e eeuw. Het mysterieuze kronkelpad van Van Goghs Zonnebloemen-schilderij smeedt het gebroken gevoelsleven van nieuwkomers samen tot een kleurrijk, tijdloos fresco. Dat het universeel thema van migratie zo spannend wordt beschreven, maakt de roman onvergetelijk.
Herman Meulemans
Recensie, geïllustreerd met 5 foto’s, is op 15/10/2020 verschenen op LitNet: https://www.litnet.co.za/de-achtste-zonnebloemen-de-zoektocht-naar-van-goghs-verdwenen-schilderij-door-pauline-vijverberg/
LitNet is een onafhankelijke literaire website in het Afrikaans (ISSN 1005 – 5028). De lijfspreuk van LitNet luidt: ‘Die boekehuis met baaie woninges’. De website huisvest verscheidene pagina’s waarin uiteenlopende zaken rondom schrijvers, boeken en recensies ter sprake komen.
Pauline Vijverberg – De achtste zonnebloemen – De zoektocht naar Van Goghs verdwenen schilderij, ISBN 978 90 8975 769 2, 366 pagina’s, Just Publishers,
€ 21,99, oktober 2020
Van Pauline Vijverberg verschenen eerder twee historische romans bij uitgeverij Conserve: Het suikervogeltje (maart 2017, ISBN 978 90 5429 430 6) en Onder de vlinderboom, (maart 2018, ISBN 978 90 5429 478 8). Raadpleeg www.conserve.nl
De auteur
Pauline Vijverberg schreef eerder na haar debuutroman Alexine voor uitgeverij Conserve twee historische romans: Het suikervogeltje en Onder de vlinderboom. Haar boeken gaan over krachtige vrouwen in Zuid-Afrika en Nederlan en zijn gebaseerd op historische gebeurtenissen. Over weesmeisjes die met boeren trouwen op initiatief van de VOC en het harde leven in een kamp tijdens de Boerenoorlog. Pauline, moeder van vier studerende kinderen, woont met haar man Chiel in Johannesburg.
